ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΩ
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1926. Ο «ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ» (Ordinamento Scolastico) ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΣΤΑ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ: Την 1η Ιανουαρίου του 1926 θα δημοσιευθεί το Διάταγμα Κανονισμού των Σχολείων Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης, που θα αποτελέσει τη ριζική ιταλική μεταρρύθμιση των εκπαιδευτικών ζητημάτων στα Δωδεκάνησα. Σύμφωνα με τον Κανονισμό αυτό τα σχολεία των νησιών διαιρέθηκαν σε τρεις κατηγορίες: α) σε βασιλικά, β) ιδιωτικά και γ) επιχορηγούμενα. Τα πρώτα ήταν αμιγώς κρατικά, ακολουθούσαν το πρόγραμμα του Ιταλικού Υπουργείου Παιδείας και συντηρούνταν από την Ιταλική Διοίκηση της Δωδεκανήσου. Τα ιδιωτικά ήταν κατά βάση εκείνα, που χρηματοδοτούσαν αποκλειστικά οι κοινότητες (Ορθόδοξη, Μουσουλμανική και Εβραϊκή), γι αυτό και λέγονταν κοινοτικά. Τα επιχορηγούμενα ήταν τα κοινοτικά σχολεία, στη συντήρηση των οποίων συνέβαλλε η Διοίκηση της Κτήσης της Δωδεκανήσου, η οποία είχε το δικαίωμα κανονισμού της λειτουργίας τους.
Οι διδάσκοντες σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, σύμφωνα με τον Κανονισμό, δεν έπρεπε να θίγουν πολιτικά και θρησκευτικά ζητήματα. Η Εκκλησία απαγορευόταν να έχει ανάμιξη στα σχολεία και στην εκπαίδευση. Τα ελληνικά σχολεία που χρηματοδοτούσε η Ορθόδοξη Κοινότητα υποβαθμίστηκαν σε ιδιωτικά και μη μπορώντας να επιβιώσουν οικονομικά, αφού οι τυχόν πρόσθετες χορηγήσεις τους από την Ελλάδα και τους Δωδεκανήσιους μετανάστες του εξωτερικού ελέγχονταν αυστηρά, κατέληξαν τελικά να γίνουν επιχορηγούμενα από την Ιταλική Διοίκηση με ότι αυτό συνεπαγόταν.
Η διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας επιβλήθηκε ως υποχρεωτική τουλάχιστο τέσσερις ώρες την εβδομάδα σε όλες τις τάξεις του δημοτικού και τρεις ώρες, το λιγότερο, στις τάξεις του γυμνασίου. Ιταλοί εκπαιδευτικοί επιθεωρητές είχαν ευρύτατα δικαιώματα ελέγχου των προγραμμάτων, του εκπαιδευτικού προσωπικού και των διδακτικών βιβλίων. Καταργούνταν οι Σχολικές Εφορείες και οι διορισμοί των δασκάλων γίνονταν από τις Κοινότητες μετά από έγκριση της Ιταλικής Διοίκησης. Ειδικά οι Έλληνες δάσκαλοι όφειλαν να εκπαιδευτούν επί τριετία στην Ιταλική Παιδαγωγική Ακαδημία της Ρόδου (Istituto Magistrale), που τους χορηγούσε πτυχίο ιταλομάθειας και άδεια ικανότητας διδασκαλίας στα δημοτικά σχολεία. Η θεσμική αυτή μεταβολή της καθιέρωσης του εθνοκτόνου Σχολικού Κανονισμού των Ιταλών υπέσκαπτε με τον πλέον εμφανή τρόπο τα θεμέλια της πατρώας ελληνικής παιδείας στα Δωδεκάνησα.
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1941 Η ΟΡΚΩΜΟΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΣΤΟ ΓΟΥΔΙ ΚΑΙ Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ: Στο χρονικό του Νοεμβρίου αναφέρουμε πώς συγκροτήθηκε το «Σύνταγμα Δωδεκανησίων» από εθελοντές Δωδεκανήσιους που ζούσαν στην Αθήνα και τον Πειραιά. Μετά από δίμηνη και εντατική εκπαίδευση θα γίνει στο Γουδί (σήμερα γράφεται: στου Γουδή), την Κυριακή 12 Ιανουαρίου του 1941, η τελετή της ορκωμοσίας των εθελοντών του Συντάγματος και η παράδοση σ’ αυτούς της πολεμικής τους σημαίας. Στην τελετή παραβρέθηκαν ο τότε Υφυπουργός Τύπου Νικολούδης, ανώτεροι αξιωματικοί, τα μέλη της Κεντρικής Δωδεκανησιακής Επιτροπής, οι δημοτικές αρχές της Αθήνας και πλήθος κόσμου. Μετά την ανάγνωση της Ημερήσιας Διαταγής οι άνδρες του Συντάγματος παρέλασαν, ενώ το παραβρισκόμενο πλήθος ξέσπασε σε ενθουσιώδεις εκδηλώσεις.
Το Σύνταγμα Δωδεκανησίων, που αποτέλεσε τον πυρήνα της 20ής Μεραρχίας του Ελληνικού Στρατού, στάλθηκε τον Φεβρουάριο του 1941 να ενισχύσει τη Στρατιά Κεντρικής Μακεδονίας, στην περιοχή Κλειδί της Βεύης και στα υψώματα Κέλλης, όπου μαζί με το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα διεξήγαγε αψιμαχίες κατά των Γερμανών, οι οποίοι στις 6 Απριλίου εισέβαλαν στην Ελλάδα, για να ξεπλύνουν το αίσχος της κατατρόπωσης των συμμάχων τους Ιταλών στην Αλβανία. Το Σύνταγμα Δωδεκανησίων, στο οποίο μετείχαν και 109 Κώοι εθελοντές, αποτέλεσε την καλύτερη μονάδα του Τμήματος Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας (ΤΣΚΜ), απέκρουσε σφοδρές Γερμανικές επιθέσεις κυρίως στις 10 και 11 Απριλίου και την επόμενη διατάχθηκε να διαλυθεί και να μετακινηθεί προς το Μέτσοβο και την Καλαμπάκα. Προσπάθειες ανασυγκρότησής του απέτυχαν, γιατί ακολούθησε η κατάρρευση του μετώπου. Στις 27 του ίδιου μήνα οι αξιωματικοί του Συντάγματος Δωδεκανησίων ξεκίνησαν σε μικρές ομάδες την πορεία τους προς το νότο, ενώ την ίδια μέρα υψωνόταν η χιτλερική σημαία στην Ακρόπολη της Αθήνας. Ο ναζισμός άπλωνε το σκοτάδι του στην Ελλάδα.
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1944. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕ ΠΕΡΙΠΟΛΟΥΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΛΟΧΟΥ: Μεγάλος ήταν ο αριθμός των καταδρομικών επιθέσεων του Ιερού μας Λόχου στα Δωδεκάνησα καθ’ όλη τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής . Πριν από τις καταδρομικές τους αυτές επιχειρήσεις οι Ιερολοχίτες, που στόχευαν να πλήξουν τον εχθρό προξενώντας του ανεπανόρθωτες βλάβες, προέβαιναν σε αποστολές περιπόλων, οι οποίες ανίχνευαν τις γερμανικές θέσεις λαμβάνοντας τις απαραίτητες πληροφορίες από ντόπιους πατριώτες. Έτσι και στην Κω στις αρχές του 1944 θα οργανωθεί ένα ακόμη δίκτυο πληροφοριών με παράλληλη, αλλ’ ανεξάρτητη δράση από το πρώτο δίκτυο, το οποίο ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1943 και για το οποίο γράψαμε στο φύλλο της 25ης Νοεμβρίου 2010 του «Βήματος της Κω». Σ’ αυτό το δεύτερο δίκτυο θα συνεργασθούν δύο υπάλληλοι του Κτηματολογίου Κω, ο Νίκος Γεωργιάδης και ο Μιχάλης Κουγιουμζής, οι οποίοι έκρυβαν τους περιζήτητους από τους Γερμανούς μεγάλους ιταλικούς κτηματολογικούς χάρτες, που απεικόνιζαν τοπωνυμικά και υψομετρικά με κάθε λεπτομέρεια διάφορα στρατηγικής σημασίας σημεία του νησιού και με το πρόσχημα ότι έπρεπε να εργασθούν στην ύπαιθρο για να αποτυπώσουν τα όρια κτημάτων ή για να ενημερωθούν σχετικά με τις κτηματικές διαφορές πολιτών, εφοδιάζονταν με επικυρωμένες από την ίδια τη γερμανική Ortskommandatur - που το γραφείο της βρισκόταν σε διπλανή του Κτηματολογίου αίθουσα - άδειες εξόδου στα βουνά και στην ύπαιθρο, με μόνη απαγόρευση την είσοδό τους σε στρατιωτικές μονάδες. Όργωναν, λοιπόν, την ύπαιθρο και κατάφερναν ανενόχλητοι, με τη δέουσα όμως προφύλαξη, να προσδιορίζουν επακριβώς επί χάρτου τα σημεία των στρατιωτικών εγκαταστάσεων και να παρακολουθούν γενικά τις κινήσεις του εχθρού, ενημερώνοντας σχετικά τους Ιερολοχίτες αξιωματικούς, οι οποίοι απάρτιζαν την περίπολο και κρύβονταν σε δύσβατες περιοχές της νότιας πλευράς του νησιού, δυτικά της θέσης Άης Ζαχαρίας. Όλοι σχεδόν οι κτηνοτρόφοι των περιοχών από Τρούλλη, Σύμπετρο, Άη Κωνσταντίνο, Άκλαφτη, Λουτρά και μέχρι του Χαβάρου είχαν τεθεί στη διάθεση του δικτύου και βοηθούσαν με κίνδυνο της ζωής τους τις συχνές μετακινήσεις των περιπόλων του Ιερού Λόχου. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν ο Σταμάτης Δημοσθένη Κώστογλου, που βρισκόταν νύχτα-μέρα στη διάθεση των περιπόλων καθώς και ο απαγχονισθείς λίγο πριν την αποχώρηση των Γερμανών Θεόκριτος Βασιλείου Κώστογλου, που κατέβαινε από τις βουνοκορφές για να μεταφέρει τα μηνύματα των Ελλήνων αξιωματικών.
Στην πόλη της Κω με το δίκτυο αυτό θα συνεργασθούν ο Γεράσιμος Ματθαίος, ο Γιώργος Κουρούνης, ο Χριστόφορος Φουρνάρης και οι δικηγόροι Γιώργος Κουτσουράδης και Μάνος Παρθενιάδης. Στα χωριά θα συμπράξουν ως πληροφοριοδότες του δικτύου ο Δημήτρης Οικονόμου από το Πυλί, ο Γιάννης Φάκκος από την Αντιμάχεια, ο Γιάννης Σοφός από την Καρδάμενα και ο Νίκος Φουρτούνης από την Κέφαλο. Ξεχώρισαν επίσης για το ριψοκίνδυνο χαρακτήρα τους ο Παντελής Πίκος, ο κτηνοτρόφος στο Θυμιανό της Κεφάλου και ο καλοκάγαθος καλόγερος Χαράλαμπος Ρούσος, που μόναζε στον Άη Γιάννη τον Πρόδρομο στην Κρίκελλο, προσφέροντας ασφαλές καταφύγιο σε περιπόλους του Ιερού Λόχου. Πολύτιμος ακόμη συνεργάτης του δικτύου υπήρξε και ο αντιφασίστας Ιταλός Διοικητής της Αστυνομίας Dante Zucchelli, που έδινε ακριβείς πληροφορίες, καθώς ήταν πάντα ενημερωμένος γύρω από τα πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα των Γερμανών. Ο Ζucchelli, που υπηρέτησε στην Κω από το 1943 ως το 1946, είχε αποκαλύψει επίσης και την ύπαρξη ενός Τουρκο-Συμμαχικού κατασκοπευτικού κλιμακίου, που έδινε τις πληροφορίες του στην απέναντι της Κω Αλικαρνασσό. Με αυτό το κλιμάκιο είχε ο ίδιος επαφές μέσω δύο Κώων πρακτόρων υπηρεσίας, του Αφεντούλη Σταματάκη και του Χασάν Χουσεΐν και διοχέτευε με μυστικό τρόπο στους Ιερολοχίτες κωδικοποιημένες πληροφορίες, τις οποίες αποκωδικοποιούσαν εκείνοι και τις αξιοποιούσαν κατάλληλα.
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1946. Η ΙΔΡΥΤΙΚΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΤΟΥ Ε.Μ.Π.Α. ΣΤΗΝ ΚΩ: Κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας στα Δωδεκάνησα ( Μάϊος 1945-Μάρτιος 1947) οι Άγγλοι θα προσπαθήσουν μέσα από δικά τους όργανα να περάσουν στο Δωδεκανησιακό Λαό την ιδέα της αυτονομίας κάτω από το Βρετανικό στέμμα. Ελάχιστοι ταυτίστηκαν με την κίνησή τους αυτή. Η συντριπτική πλειοψηφία των Δωδεκανησίων τάχθηκε υπέρ της Ένωσης και μόνο με την Ελλάδα και αγωνίστηκε με συλλαλητήρια και ψηφίσματα για τη γρήγορη πραγματοποίησή της. Αυτή ήταν και η επιδίωξη του «Εθνικού Μετώπου Πανδωδεκανησιακής Απελευθέρωσης», γνωστού ως Ε.Μ.Π.Α., που ιδρύθηκε από Δωδεκανησίους εθελοντές του πολεμικού κυρίως ναυτικού που είχαν εγκλειστεί στα «σύρματα», μετά το κίνημα της Μέσης Ανατολής το 1944, καθώς και από εκείνους που βρίσκονταν στην Αθήνα και είχαν ήδη λάβει μέρος στο Ε.Α.Μ.
Τον Ιανουάριο του 1946 θα γίνει στην πόλη της Κω η ιδρυτική συνεδρίαση του Ε.Μ.Π.Α. Τα μέλη της οργάνωσης αποτελούσαν οι Κώοι: Δημήτριος Χατζηαντωνίου, Μανόλης Φουρτούνης, Στέλιος Λαμπρόγλου, Γιαννακός Παπαζαχαρίου, Αντώνης Νικολής, Γιώργος Πετρίδης, Βαγγέλης Χατζηπαυλής, Μανόλης Κοκκινάκης, Νίκος Κιτρίνας, Παναγιώτης Παπούλης, Ιπποκράτης Πατάκος, Γιάννης Φωτόπουλος και άλλοι. Με αποφασιστικότητα τα μέλη αυτά του Ε.Μ.Π.Α. θα προσπαθήσουν να κινητοποιήσουν πολλούς Κώους τόσο για το εθνικό θέμα, όσο και για την τραγική οικονομική εξαθλίωση που βάραινε τους κατοίκους του νησιού με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κυκλοφόρησαν προκηρύξεις και άλλα έντυπα, όπως την εφημερίδα «Ένωση. Περιοδικό Δελτίο Ελεύθερης Διαφώτισης του Λαού», που εκδιδόταν στη Ρόδο και ήταν το μοναδικό έντυπο που δεν περνούσε από Αγγλική λογοκρισία και ξεσκέπαζαν τους Άγγλους και όσους κινούνταν παρασκηνιακά καλλιεργώντας την ιδέα της αυτονομίας σε βάρος της εθνικής αποκατάστασης της Δωδεκανήσου, γράφοντας επίσης συνθήματα στους τοίχους για την Ένωση. Μέχρι πρόσφατα διακρίνονταν στις γωνίες κάποιων κεντρικών κτηρίων ζωγραφισμένες με γαλάζια μπογιά Ελληνικές Σημαίες χιαστί και ενδιάμεσα η λέξη: ΕΝΩΣΙΣ.
Τον Ιούνιο του 1946, που συζητιόταν στο Παρίσι το Δωδεκανησιακό Ζήτημα, οργάνωσαν συλλαλητήριο έξω από τα γραφεία της Βρετανικής Διοίκησης της Κω και συγκέντρωσαν υπογραφές για την αποστολή ψηφίσματος στους Υπουργούς των Εξωτερικών των τεσσάρων νικητριών του πολέμου Μεγάλων Δυνάμεων, με το οποίο διακήρυτταν τη σταθερή και αμετάτρεπτη απόφαση του λαού να ενωθεί με την Ελλάδα. Οι Άγγλοι παρακολουθούσαν τη δράση των μελών του Ε.Μ.Π.Α. με μεγάλη προσοχή. Αύξησαν τα μέτρα επιτήρησης και αστυνόμευσης των κατοίκων και συνέλαβαν τον Δημήτρη Χατζηαντωνίου και τον Στέλιο Λαμπρόγλου και τους έδιωξαν πίσω στην Αθήνα. Τελικά όμως η δράση του Ε.Μ.Π.Α. θα έχει απήχηση στο λαό, ο οποίος έβλεπε με πίκρα να συγκρούονται τα απαράγραπτα δίκαιά του με τα συμφέροντα μιας Μεγάλης Δύναμης, που κατηύθυνε τότε τη μοίρα των νησιών μας.
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1947 Η ΕΚΛΟΓΗ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΡΠΑΘΙΟΥ ΩΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΚΩ: Στις 16 Ιανουαρίου η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ασθενούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη Μαξίμου Ε΄, εξέλεξε ως Μητροπολίτη Κω τον Αρχιμανδρίτη Εμμανουήλ Καρπάθιο από τη Νίσυρο. Για 23 χρόνια από το θάνατο του Μητροπολίτη Αγαθαγγέλου παρέμενε κενή η έδρα Ιεράρχη στο νησί. Δυστυχώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο αγνόησε τελείως τις πολυσχιδείς και μακρόχρονες υπηρεσίες του σεμνού λευίτη και γνήσιου τέκνου της Κω Αρχιμανδρίτη Φιλήμονα Φωτοπούλου, του «λευκανθέντος εν τη εκτελέσει των Εθνικών και Εκκλησιαστικών καθηκόντων» ως Πατριαρχικού Επιτρόπου των Μητροπόλεων Κω, Καλύμνου ακόμη και της Ρόδου στα δύσκολα χρόνια της Ιταλικής, Γερμανικής και Αγγλικής κατοχής και προτίμησε να εκλέξει τον ομόβαθμό του Εμμανουήλ Καρπάθιο ως πρώτο μετά την Ενσωμάτωση Μητροπολίτη στα Δωδεκάνησα. Φαίνεται πως οι ενέργειες των Κώων για την εκλογή του Φιλήμονα υπήρξαν υποτονικές και δεν κατάφεραν να πείσουν το Πατριαρχείο.
Η ΕΘΙΜΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΩ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΗΝΑ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ
ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νέοι της Κω κρατώντας μεγάλα ομοιώματα εκκλησιάς ή καραβιού, κατάλληλα στολισμένα και φωτισμένα, ψάλλουν εκτός από τα γνωστά στο Πανελλήνιο κάλαντα: «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψιλή μου δεντρολιβανιά…» και τα ακόλουθα κώτικα κάλαντα:
Εις αυτό το Νέον Έτος Βασιλείου εορτή,
ήρθα να σας χαιρετήσω με την πρέπουσα ευχή.
Εύχομαι, λοιπόν, να ζείτε πολλούς χρόνους ευτυχείς,
τον Βασίλειο τον Μέγα να’ χετε συνδρομητή.
Κι όσους έχετε στα ξένα να δεχθείτε με καλό,
με υγεία κι ευτυχία τον Θεό παρακαλώ.
Κ’ εις έτη πολλά κι ένα κομμάτι μπακλαβά!
Στα δύσκολα για την Παιδεία χρόνια της Ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων την παραμονή της Πρωτοχρονιάς η μαθητιώσα νεολαία του Ιπποκρατείου Γυμνασίου της πόλης Κω, κυρίως μετά το 1928, επιδιώκοντας να συλλέξει χρήματα για την ενίσχυση των Ελληνικών Σχολείων της Ορθόδοξης Κοινότητας, έψαλλε αντί καλάντων την ακόλουθη θαυμάσια μελωδία:
Εμείς η νέα γενεά με θάρρος και μ’ ελπίδα
θα πούμε την Πρωτοχρονιά στη λατρευτή πατρίδα.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
----:----
Συλλογιστείτε ορφανά που μένουν στο σκοτάδι
την προστασία σας ζητούν το φως να δουν και πάλι.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
----:----
Συλλογιστείτε κάποτε δεν είχαμε σχολεία
και τώρα αναστηλώθηκε Ελληνική Παιδεία.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
Θα ταίριαζε, νομίζω, σήμερα, στις σκοτεινές και αβέβαιες οικονομικά μέρες που ζούμε, να προσθέταμε ενδεικτικά και τον παρακάτω στίχο:
Συλλογιστείτε σήμερα την τρίτη ηλικία,
φτωχολογιά και άνεργους, που ζουν χωρίς φροντίδα.
Ρίξτε όλοι τον οβολό σας κι είναι μέγας ο σκοπός
ιερότατος εν γένει και πατριωτικός.
ΚΑΛΟΤΥΧΗ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΧΑΡΑ
ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ: Την Πρωτοχρονιά όλες οικογένειες της Κω συνηθίζουν να φτιάχνουν τον «μπακλαβά» από φύλλα ζύμης που ανοίγουν με το «πιτθαριόξυλο» και τα απλώνουν στο ταψί με σησάμι καβουρδισμένο και καρύδι ή αμύγδαλο. Οι οικογένειες, που έχουν κορίτσια αρραβωνιασμένα και τα πλουσιόσπιτα κάνουν δυο ταψιά μπακλαβά, τον «καλό» δηλ. το μεγάλο ταψί και τον «κέλη» δηλ. το παρακατινό μικρό ταψί, για να φαγωθεί την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Τον καλό θα τον χαλάσει, θα πάρει, δηλαδή, το πρώτο κομμάτι από το ταψί, που βάζουν μπροστά του, ο γαμπρός ή παλαιότερα ο παπάς, που έβγαινε στα χωριά και αγίαζε για το καλό του χρόνου. Οι ζευγάδες της Κεφάλου συνήθιζαν αντί μπακλαβά την Πρωτοχρονιά να κάνουν «σαρμουσάες», ένα είδος μπουρεκιών με γέμιση μπακλαβά.
Την Πρωτοχρονιά το έχουν σε καλό οι κάτοικοι της Κω να σφάζουν «πούλλαν» (όρνιθα), που την τρώνε γεμιστή. Οι πιστικοί του νησιού παίρνουν ένα αρνί από το κοπάδι τους, το βάζουν μέσα στη μάντρα και του δίνουν να φάει μπακλαβά, για να γλυκάνει ο χρόνος. Το αρνί αυτό πρέπει να είναι άσπρο και «μερακλίδικο» (ωραίο). Τη μέρα της Πρωτοχρονιάς επίσης πηγαίνουν αυγή-αυγή στη βρύση, χωρίς να μιλήσουν, και φέρνουν το «αμίλητο νερό». Μ’ αυτό «λαντουρούν» (ραντίζουν) το σπίτι κι όλους τους χώρους της μάντρας.
Στη Χώρα (την πόλη της Κω) τηρούν το έθιμο να αφήνουν αποβραδίς κοντά στο εικονοστάσι ένα ποτήρι νερό κι ένα πιάτο με τρία κομμάτια μπακλαβά ή εφτάζυμου ή βασιλόπιτας, το ένα του Χριστού, το άλλο του Άη Βασίλη και το τρίτο του φτωχού. Σ’ όλο δε το νησί προσέχουν πολύ το «ποδαρικό» και δίνουν σημασία στο ποιός θα πατήσει πρώτος το δεξί του πόδι στο κατώφλι του σπιτιού, για να φέρει «γούρι» στη νέα χρονιά. Ανταλλάσσουν επίσης δώρα και χρήματα μεταξύ τους, κάνοντας τη «μπουλιστρίνα» (μπουναμά).
Ανήμερα την Πρωτοχρονιά στα χωριά συνεχίζουν τις επισκέψεις σε όλα τα σπίτια, όπου σερβίρεται ο μπακλαβάς με ρακί κι ανταλλάσσονται ευχές, όπως «κι από χρόνου», «στις χαρές σας οι λεύτεροι», «να χαίρεστε οι παντρεμένοι το στεφάνι σας», «με υγείαν κι ευτυχίαν το Νέον Έτος». Παντού γίνονται γλέντια και χοροί. Χορεύουν πιασμένοι σε αλυσίδα τον «σιανό», απλό χωρίς φιγούρες χορό επτά βημάτων και λένε δίστιχα, όπως είναι τα «παινέματα», τα «παραχτυπήματα» (παραπονέματα) και τα «πεισματικά». Χορεύουν επίσης τον «συρτό», τη «σούστα», τον «καλαματιανό», τον «κρητικό» κ.ά.
ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ: Την παραμονή των Θεοφανείων οι αγρότες κυρίως της Αντιμάχειας και της Καρδάμενας έχουν έθιμο να κάνουν «μαρμαρίτες», δηλ. τηγανίτες, που το όνομά τους πήραν από το μάρμαρο, πάνω στο οποίο ψήνονται. Γίνονται από ζυμάρι ανεβατό, ανακατωμένο με αρκετό νερό και ταραγμένο ώστε να γίνει νερουλό. Μ’ ένα «αγκλούπιν» (νεροκολοκύθα) ή κανάτι χύνουν το ζυμάρι πάνω σε «καϊνατισμένο» (πυρακτωμένο) μάρμαρο. Το ζυμάρι απλώνεται κυκλικά, γεμάτο από άπειρες μικρές οπές σαν το σφουγγάρι. Αφού ψηθούν οι μαρμαρίτες, τρώγονται βουτηγμένοι στο μέλι ή στο «πετουμέζι» την παραμονή των Φώτων, που είναι μέρα νηστήσιμη, ενώ τις άλλες μέρες τηγανίζονται, αφού βουτηχτούν σε χτυπημένο αυγό και πασπαλίζονται με ζάχαρη ή βρέχονται με μέλι ή πετουμέζι.
Ανήμερα τα Φώτα, μετά τη Λειτουργία, τελείται πανηγυρικά στις εκκλησιές ο «Μέγας Αγιασμός» και στη συνέχεια γίνεται η κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα, για να αγιασθούν και τα νερά. Πολλοί είναι οι νέοι που θα βουτήξουν στο κρύο νερό για να πιάσουν τον Σταυρό, ενώ τρία λευκά περιστέρια-που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα- αφήνονται να πετάξουν πάνω από το χώρο της τελετής. Εκείνος που θα πιάσει τον Σταυρό θεωρείται τυχερός κι ευλογημένος.
Την παραμονή των Θεοφανείων φέρνουν από την εκκλησιά το «μικρό αγιασμό» μαζί μ’ ένα κλαδί ελιάς και «λαντουρούν» το σπίτι, τις αυλές και τα χωράφια. Από το πρωί της ίδιας μέρας οι παπάδες γυρίζουν και αγιάζουν ψάλλοντας το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε…», ενώ τα μικρά παιδιά τραγουδούν τα ακόλουθα κάλαντα των Φώτων:
Ο μήνας έχει σήμερα πέντε Γενουαρίου
κι όλοι μας εορτάζουμε τα Φώτα του Κυρίου.
Όλοι οι παπάδες περπατούν με το Σταυρό στο χέρι
και μπαίνουν μες τα σπίτια μας και λεν’ τον «Ιορδάνη».
Βοήθεια να έχετε τον Μέγα Ιωάννη,
στο σώμα και εις τη ψυχή έχει χαρά μεγάλη.
Εσχίστηκαν οι ουρανοί και βγήκε περιστέρι,
μα περιστέρι δεν ήταν, μον’ ήταν τ’ Άγιο Πνεύμα.
Και τ’ Άγιο Πνεύμα έφυγε, να πάει να μαρτυρήσει
πως ο Χριστός βαφτίζεται σ’ Ανατολή και Δύση.
Κάτω στα Ιεροσόλυμα και στου Χριστού τον Τάφο,
εκεί δεντρί δεν ήτανε και δέντρο εφυτρώθη.
Το δέντρο ήταν ο Χριστός κι η ρίζα η Παναγία
και τα περικλωνάρια του ήταν η μαρτυρία,
που μαρτυρούσαν κι έλεγαν για του Χριστού τα Πάθη*.
Κ’ εις έτη πολλά!
ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΙΕΡΑΡΧΩΝ: Στις 30 Ιανουαρίου, ημέρα εορτής των Τριών Ιεραρχών, γιορτάζουν τα Σχολεία και γίνεται στις εκκλησιές μνημόσυνο για τους δασκάλους. Ως και οι πιστικοί στέλλουν στην εκκλησιά μια «λουτρουγιά» (πρόσφορο), για να μνημονεύσει ο παπάς ζωντανούς και πεθαμένους και σφάζουν το πρώτο «γεμελλάκι» εκείνη την ημέρα.
---------------------------------------------
*Με τη φράση αυτή ο λαϊκός στιχουργός συνδέει τα Θεοφάνεια με την άλλη μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης, το Πάσχα, γι αυτό και καταλήγει ο στίχος του στα Πάθη του Χριστού.