Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΧΑΜΟΥΡΑΜΠΙ ΠΡΟΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΟΡΚΟΥ*

Σε στήλη πρασινωπού διορίτη, που βρέθηκε στα Σούσα της Μεσοποταμίας το χειμώνα του 1901-02 από Γάλλους αρχαιολόγους και μεταφέρθηκε στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι, σαν τρόπαιο της αρχαιολογικής τους έρευνας, ήταν γραμμένο στην ακκαδική γλώσσα  ένα απ’ τα αρχαιότερα νομικά κείμενα του κόσμου, που φέρει τον τίτλο: Κώδικας του Χαμουραμπί. Στην κορυφή της στήλης υπάρχει ανάγλυφη η παράσταση του Χαμουραμπί, την ώρα που παίρνει την εντολή απ’ τον Ηλιακό Θεό της Δικαιοσύνης, τον  Σαμάς, να γράψει τους νόμους. Όλα τα άρθρα  της όψης αυτής της στήλης καταστράφηκαν απ’ τους Ελαμίτες, διασώθηκαν όμως σε άλλα αντίγραφα του Κώδικα στο μεγαλύτερο μέρος τους.

Ο Χαμουραμπί υπήρξε ο έκτος απ’ τους έντεκα βασιλείς της Παλαιάς Βαβυλωνιακής Δυναστείας των Αμοραίων. Βασίλεψε 43 χρόνια, από το 1728 έως το 1686 π. Χ. σύμφωνα με τους πιο πρόσφατους υπολογισμούς. Επί της βασιλείας του το ασήμαντο κράτος της Βαβυλώνας, κυριάρχησε σ’ όλη τη Μεσοποταμία και ουσιαστικά επέβαλε τη θέλησή του σ’ όλη τη Μέση Ανατολή.

Σήμερα που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως πολλούς άλλους κώδικες από διάφορες πόλεις της Μεσοποταμίας και μάλιστα παλαιότερους απ’ τον «Κώδικα του Χαμουραμπί», οι κρίσεις μας για το νομοθετικό έργο του Βαβυλώνιου μονάρχη διαφοροποιήθηκαν, καθώς δεν υποστηρίζεται πλέον ότι ο Χαμουραμπί κατέγραψε ένα εθιμικό δίκαιο, αλλά ότι συνέταξε απ’ τους κώδικες των πόλεων ένα γενικό κώδικα, που θα γινόταν  νόμος του κράτους του. Για να αποτελέσει  ο νόμος αυτός όχι μόνο τη βάση των νόμων των λαών της Μέσης Ανατολής, αλλά  να επηρεάσει ακόμη και το δίκαιο των πόλεων του Αιγαίου και το Κρητικό δίκαιο. Βέβαια η γρήγορη ανάπτυξη του κόσμου του Αιγαίου και το πέρασμα στο δουλοκτητικό κοινωνικό σύστημα, δημιούργησαν καινούργιες κοινωνικές δομές και βάσεις δικαίου, που εκφράστηκαν  σε νέες ποιότητες και ποσότητες νόμων, διαφορετικές  από εκείνες του Κώδικα του Χαμουραμπί, που  παρέμεινε όμως ένα κείμενο όπως είχε βγει μέσα από τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του καθεστώτος της πολεμικής αριστοκρατίας της Βαβυλώνας, η οποία αποτελούσε και την κυρίαρχη τάξη.

Στον Κώδικα του Χαμουραμπί διακρίνουμε τρεις κατηγορίες πληθυσμού: α) τους ελεύθερους, δηλ. τους ευγενείς, το ιερατείο, τους ανώτερους υπαλλήλους, στρατιωτικούς και γαιοκτήμονες, β) την ελεύθερη μεσαία τάξη, τους «μουσκινού», δηλ. τους βιοτέχνες, τους κατώτερους υπαλλήλους, τους εργάτες, αγρότες και εμπόρους και γ) τους δούλους. Βασική, ωστόσο, αρχή του Κώδικα υπήρξε «η αρχή της ανταπόδοσης των ίσων». Ο ίδιος Κώδικας αποτελείται απ’ το Προοίμιο, τα 282 Άρθρα του και τον Επίλογο, που καθορίζουν ακριβώς το βαθύτερο ιδεολογικό περιεχόμενο της μοναρχίας, κατά τρόπο που μας αποκαλύπτει την ιδιοτυπία αυτής της πολιτικής κοινωνίας.

Αυτός, λοιπόν, ο Κώδικας, ο οποίος  αποτελεί και το πρώτο ιστορικό κείμενο που αναφέρεται στα καθήκοντα δεοντολογικής συμπεριφοράς και ευθύνης των  γιατρών έναντι των ασθενών τους, θα διαπιστώσουμε παρακάτω ότι είναι ο προάγγελος του γνωστού σ’ εμάς Ιπποκρατικού Όρκου, που  θεωρείται το πρότυπο και η πυξίδα της ιατρικής βιοηθικής και  δεοντολογίας, μέσω του οποίου προβάλλεται στις μέρες μας η εξανθρωπισμένη ιατρική.  

Αλλά ποιές είναι οι διατάξεις εκείνες του Κώδικα του Χαμουραμπί που έχουν βαθύτερο συμβολισμό, εκφράζουν έστω και υποτυπώδη ηθική απήχηση και προαναγγέλλουν τον μείζονα ηθικό κανόνα που αναφέρεται στις υποχρεώσεις του γιατρού προς τον ασθενή, όπως μας τις απέδωσε τόσους αιώνες αργότερα, με καθολικό και συγκροτημένο τρόπο, ο Ιπποκρατικός Όρκος;

Θα αρχίσουμε απ’ το Προοίμιο του Κώδικα, στο οποίο διακηρύσσεται πρώτα-πρώτα, με πολύ έμφαση, ότι ο Βαβυλώνιος μονάρχης αντλεί την εξουσία του απ’ τους Θεούς και ενεργεί σαν εντολοδόχος τους. Μα και ο Ιπποκρατικός Όρκος αρχίζει με την επίκληση των Θεών. Και όχι μόνο των Ιατρικών Θεοτήτων (Απόλλωνα, Ασκληπιού, Υγείας και Πανάκειας) αλλά και  όλων  των άλλων   Θεοτήτων γενικά, που  καθίστανται οι ασφαλέστεροι μάρτυρες  για την εκπλήρωση αυτού του όρκου. Γιατί οι Θεοί είναι οι κατ’ εξοχήν γνώστες («ίστορες ποιεύμενοι»)  του δικαίου και οι εποπτεύοντες την εφαρμογή των ηθικών κανόνων. Διαβάζοντας  και τον  Επίλογο του Κώδικα του Χαμουραμπί διαπιστώνουμε να διευκρινίζεται και εκεί πως το περιεχόμενο της  θεϊκής εντολής  είναι η επιβολή ενός κράτους δικαίου που εμπνέεται απ’ την ιδέα ενός ευρύτερου κοινωνικού και ανθρωπιστικού καθήκοντος. Ανθρωπιστικό όμως είναι και το καθήκον του Ιπποκρατικού Όρκου, ο οποίος σαν ηθικός κώδικας ρυθμίζει, όπως προαναφέραμε, τις υποχρεώσεις του γιατρού προς τον ασθενή, συνιστώντας  ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ  δασκάλου και  μαθητευόμενου γιατρού.

Και τώρα ας εντρυφήσουμε  στα Άρθρα εκείνα του Κώδικα των νόμων του Χαμουραμπί που αναφέρονται στους γιατρούς και ας επιχειρήσουμε να τα συγκρίνουμε και να τα ταυτίσουμε με το περιεχόμενο του Ιπποκρατικού  Όρκου. Επί συνόλου, όπως προείπαμε, 282 Άρθρων, στα 20 έχουμε άμεση ή έμμεση αναφορά στους γιατρούς. Είναι τα άρθρα που αριθμούνται από το 206 έως και το  225. Επιχείρησα να τα διαχωρίσω σε τέσσερις θεματικές ενότητες, για την καλύτερη κατανόησή τους και την ακριβέστερη  εξομοίωσή τους με τα διαλαμβανόμενα στον Ιπποκρατικό Όρκο. Η πρώτη  περιλαμβάνει  γενικά τα περί ιατρικής αμοιβής, η δεύτερη τα περί εκτρώσεων, η τρίτη τα περί σοβαρών εγχειρήσεων και η τέταρτη τα περί εξαρθρώσεων. Θα ήταν παράλειψη να μη μνημονεύσω μια ακόμη  ενότητα, η οποία όμως αναφέρεται στις κτηνιατρικές χειρουργικές επεμβάσεις.      

Απ’ την ανάγνωση αρχικά των τριών ακόλουθων άρθρων του Κώδικα Χαμουραμπί, που  φέρουν τους αριθμούς από το 206 έως και το 208, διαπιστώνουμε ότι ο γιατρός αμείβεται για τις προσφερόμενες υπηρεσίες του.

          206:Αν κατά τη διάρκεια μιας φιλονικίας ένας κύριος [1]  χτυπήσει έναν άλλο κύριο και του κάνει κακό (του προξενήσει πληγή), τότε αυτός ο κύριος θα ορκιστεί ότι δεν είχε την πρόθεση να τον χτυπήσει και επιπλέον θα πληρώσει το γιατρό (που θα θεραπεύσει την πληγή). 207:Αν  πεθάνει από την πληγή του, θα ορκιστεί και πάλι (όπως παραπάνω) και αν ο αποθανών ανήκει στην αριστοκρατία θα πληρώσει (προφανώς το γιατρό που τον περιέθαλψε τελικά) μισό μίνα [2] ασήμι. 208: Αν (ο αποθανών) ανήκει στο λαό θα πληρώσει το 1/3 μίνα ασήμι.

Στον Ιπποκρατικό Όρκο δεν διαπιστώνεται ρητά αν πρέπει ή όχι  να πληρώνεται ο γιατρός. Εκείνο το «άνευ μισθού και ξυγγραφής» του Όρκου αναφέρεται στην υπόσχεση που δίνει ο νέος γιατρός να διδάξει την τέχνη του χωρίς μισθό και συμβόλαιο στους γιούς του δασκάλου του. Ο   Ιπποκράτης μπορεί να πληρωνόταν, όπως έγραψε ο Littrè, μόνο από μαθητές που δεν ανήκαν στην ιατρική οικογένεια  και είχαν πόρους για να καταβάλλουν τα δίδακτρά τους. Πολλοί όμως  γιατροί  στην εποχή του Ιπποκράτη απαιτούσαν ως αμοιβή υπέρογκα ποσά. Γι αυτό και στο «Περί Παραγγελιών» (παράγραφοι 4,5,6) έργο του ο Ιπποκράτης, χωρίς να αποκλείει την αμοιβή, τονίζει πως τίποτα δεν πρέπει να απασχολεί το γιατρό, παρά μονάχα η καλή του φήμη. Είναι προτιμότερο, λέει, να κατακρίνεται ο γιατρός απ’ την αχαριστία εκείνων που έσωσε, παρά να  εξαπατά και να  απομυζά αυτούς που υποφέρουν πολύ, αποσπώντας τους χρήματα. Παροτρύνει επίσης ο Ιπποκράτης το γιατρό να μην αποβλέπει  στην αμοιβή, παρά σαν μέσο ικανοποίησης της επιθυμίας του για συνέχιση της μάθησης και του συνιστά να φροντίζει το ίδιο τους φτωχούς και άπορους, όπως τους εύπορους ασθενείς, χωρίς να  αξιώνει υπέρογκα ποσά με απάνθρωπο τρόπο. Κλείνει δε με την περίφημη συμβουλή πως αν η ανάγκη το καλεί, άμισθα πρέπει ο γιατρός να παρέχει τις υπηρεσίες του, γιατί όπου υπάρχει η φιλανθρωπία εκεί συνυπάρχει και η αγάπη για την επιστήμη («ην γαρ παρή φιλανθρωπίη, πάρεστι και φιλοτεχνίη»). Πλήρης, λοιπόν, η αφιλοχρηματία και  ανιδιοτέλεια του Ιπποκράτη.

Τα άρθρα 209-214 του Κώδικα του Χαμουραμπί νομοθετούν εναντίον του ζητήματος των εκτρώσεων, τις οποίες  αντιμετωπίζουν ως εξής:

          209: Αν ένας κύριος χτυπήσει τη θυγατέρα ενός (άλλου) κυρίου και γίνει αιτία  να αποβάλει, θα πληρώσει 10 σίκλα [3]  ασήμι για το έμβρυο.210: Αν η γυναίκα αυτή πεθάνει, τότε θα θανατώσουν τη θυγατέρα του.211: Αν με το χτύπημά του γίνει αιτία να αποβάλει η θυγατέρα ενός κοινού πολίτη [4] θα πληρώσει 5 σίκλα ασήμι.212: Αν αυτή η γυναίκα πεθάνει, θα πληρώσει μισό μίνα ασήμι.213: Αν χτυπήσει τη σκλάβα κάποιου κυρίου και (από το χτύπημά του) γίνει αιτία να αποβάλει, θα πληρώσει 2 σίκλα ασήμι.214: Αν αυτή η σκλάβα πεθάνει, θα πληρώσει το 1/3 ενός μίνα ασήμι.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο Κώδικας του Χαμουραμπί τιμωρεί εκείνον  που με την πράξη του προκάλεσε την αποβολή του εμβρύου, καθώς επίσης   και το θάνατο της εγκύου γυναίκας. Αλλά και ο θεράπων της «επιφανεστάτης τέχνης» Ιπποκράτης θεωρεί την έκτρωση ως πράξη αξιοκατάκριτη, πού υποβιβάζει την   τέχνη ως  ένα είδος φόνου, γι αυτό και στον Όρκο του τονίζει: «ουδέ  γυναικί  πεσσόν φθόριον δώσω»  (δεν θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο εκτρωτικό). Η Ιπποκρατική αυτή διάταξη, όσο κι αν παραβιάζεται σήμερα και με τις όποιες  αποκλίσεις που νομικά φέρουν τον μανδύα των εξαιρέσεων, δεν παύει να είναι ένα φωτεινό παράδειγμα ορθοφροσύνης, ευλάβειας και σεβασμού προς την ανθρώπινη ζωή.

Ο Κώδικας του Χαμουραμπί προέβλεπε, επίσης, την ευθύνη  του γιατρού και τον αντάμειβε  αν χειρουργούσε με επιτυχία έναν ασθενή  ή έσωζε τη ζωή του και τον τιμωρούσε αυστηρά  αν προξενούσε ζημιά ή ακόμα και το θάνατο του ασθενή με τη διενέργεια κάποιας ιατρικής επέμβασης. Διαβάζουμε, λοιπόν, στον Κώδικα:

          215: Αν ένας γιατρός κάνει μια σοβαρή εγχείρηση σ’ ένα κύριο με χάλκινο νυστέρι και του σώσει τη ζωή ή ανοίξει έναν όγκο (πάνω από το μάτι) ενός κυρίου με χάλκινο νυστέρι και του σώσει το μάτι, πρέπει να αμειφθεί με 10 σίκλα ασήμι.216: Αν ο ασθενής ανήκει στο λαό, ο γιατρός θα πάρει 5 σίκλα ασήμι,217: Αν ο ασθενής είναι σκλάβος, ο ιδιοκτήτης του θα πληρώσει στο γιατρό 2 σίκλα ασήμι.

Ωστόσο, είναι διαταγή:

          218: Αν ένας γιατρός αντιμετωπίσει με χάλκινο νυστέρι ένα σοβαρό τραύμα ενός κυρίου και προκαλέσει το θάνατό του ή ανοίξει έναν όγκο (πάνω από το κοίλωμα) του ματιού και του καταστρέψει το μάτι, πρέπει να του κόψουν το χέρι.219: Αν ένας γιατρός αντιμετωπίσει με χάλκινο νυστέρι ένα σοβαρό τραύμα στο σκλάβο ενός απλού πολίτη και του προκαλέσει θάνατο, θα αντικαταστήσει το σκλάβο με άλλο σκλάβο.220: Αν του ανοίξει έναν όγκο με χάλκινο νυστέρι και του καταστρέψει το μάτι, θα πληρώσει το μισό της αξίας του σκλάβου σε ασήμι.      

Και συνεχίζει ο Κώδικας του Χαμουραμπί με τις ακόλουθες διατάξεις, οι οποίες προβλέπουν και πάλι την καταβολή σε γιατρό αμοιβής από ασθενή, που  του παρασχέθηκε συγκεκριμένη θεραπεία:  

          221:Αν ένας γιατρός βάλει στη θέση του ένα σπασμένο κόκκαλο ενός κυρίου ή γιατρέψει τένοντα που έπαθε εξάρθρωση, ο ασθενής (που έπαθε τη βλάβη) θα δώσει στο γιατρό 5 σίκλα ασήμι.222: Αν ο ασθενής ανήκει στο λαό, θα δώσει 3 σίκλα ασήμι.223: Αν είναι σκλάβος ενός κυρίου, ο ιδιοκτήτης του σκλάβου θα πληρώσει 2 σίκλα ασήμι στο γιατρό.

Βλέπουμε, λοιπόν, στα άρθρα από 215 έως 223 του Κώδικα του Χαμουραμπί να τηρείται ο βασικός γνώμονας του χρέους  του γιατρού, που είναι η παροχή ωφέλειας στον ασθενή  και να ισχύει πάντοτε η αρχή της ανταπόδοσης των ίσων. Αν ο γιατρός θεραπεύσει τον ασθενή πρέπει να ανταμειφθεί και αν γίνει υπαίτιος βλάβης ή θανάτου του να τιμωρηθεί. Αλλά και ο Ιπποκρατικός γιατρός ήταν πρωτίστως υπηρέτης της τέχνης του και ορκιζόταν, όχι μόνο να επιδιώκει την ωφέλεια των ασθενών, αλλά και να αποφεύγει κάθε αδικία σε βάρος τους. Άλλωστε είναι γνωστή η προτροπή του Ιπποκράτη: «ωφελέειν ή μη βλάπτειν» - να είσαι πάντα ωφέλιμος, ή να μην προκαλείς βλάβη ( Επιδημίαι Α΄,5) - που δεσμεύει το γιατρό να θεραπεύει και όχι να βλάπτει.  Ο Ιπποκράτης τόσο πολύ ενδιαφερόταν για την ωφέλεια και γενικά για την προσφορά προς τον πάσχοντα, ώστε δεν είναι τυχαίο που σε δύο σημεία του Όρκου του επαναλαμβάνει τη φράση: «επ’ ωφελείη καμνόντων».

Έτσι στην 3^η παράγραφο του Ιπποκρατικού Όρκου διαβάζουμε: «Διαιτήμασί τε χρήσομαι επ’ ωφελείη καμνόντων κατά δύναμιν και κρίσιν εμήν, επί δηλήσει δε και αδικίη είρξειν».( Θα χρησιμοποιήσω τη θεραπευτική δίαιτα μόνο για ωφέλεια των ασθενών, όσο εξαρτάται από τη δύναμη και την κρίση μου και υπόσχομαι να τους προφυλάξω από κάθε βλάβη και αδικία [5]). Και στην 7^η παράγραφο διαβάζουμε: «Ες οικίας δε οκόσας αν εσίω, εσελεύσομαι επ’ ωφελείη καμνόντων, εκτός  εών πάσης αδικίης εκουσίης και φθορίης της τε άλλης και αφροδισίων έργων επί τε γυναικείων σωμάτων και ανδρείων, ελευθέρων τε και δούλων». (Σε όσα σπίτια προσκαλούμαι, θα μπαίνω για το καλό των ασθενών, κρατώντας τον εαυτό μου μακριά από κάθε θεληματική αδικία ή άλλη διαφθορά και προ πάντων μακριά από κάθε αφροδισιακή πράξη σε σώματα γυναικών και ανδρών, ελευθέρων ή δούλων [6]).

Δύο ακόμη άρθρα του Κώδικα του Χαμουραμπί, το 224 και το 225, ανταποδίδουν τα ίσα σε  κτηνίατρο, που αν χειρουργήσει ένα γαϊδούρι ή ένα βόδι και σώσει τη ζωή τους, ο ιδιοκτήτης αυτών των ζώων θα δώσει σαν αμοιβή στο χειρουργό το 1/6 ενός σίκλου  ασήμι, αν όμως ο κτηνίατρος που θα τα χειρουργήσει γίνει αιτία του θανάτου τους, θα πληρώσει στον ιδιοκτήτη  το ¼ της αξίας τους.     

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι χάρη στον Κώδικα του Χαμουραμπί αποκτήσαμε μια εικόνα της ταξικής κοινωνίας και των δομών του συστήματος της  εποχής του και ιδιαίτερα, μάλιστα, ανιχνεύσαμε  τη θέση, την αποστολή  και την ευθύνη των γιατρών καθώς και  την  αίσθηση του νόμου και της δικαιοσύνης που είχαν οι άνθρωποι της πολεμικής αριστοκρατίας της Βαβυλώνας  απέναντί τους  στις αρχές της 2^ης π. Χ. χιλιετίας.

Απ’ το σύνολο των εκτεθέντων άρθρων του Κώδικα αυτού εξάγεται πλέον καθαρά το συμπέρασμα  ότι ο γιατρός εκείνης της μακρινής εποχής δεν επιτρεπόταν καθόλου να αδιαφορεί για τον ασθενή, όπως πολύ αργότερα και ο Ιπποκρατικός Όρκος θα επιβάλει στο γιατρό την αμετάτρεπτη απόφαση να παραμένει ισόβια συνεπής στην εκτέλεση των καθηκόντων του και να μην παραβιάζει τον όρκο του: «παραβαίνοντι δε και επιορκέοντι, ταναντία τουτέων».

Είδαμε, λοιπόν, ότι ένα απ’ τα αρχαιότερα νομικά κείμενα του κόσμου, ο Κώδικας του Χαμουραμπί, μας αποκάλυψε τον δικό του παράξενα δυναμικό και πολιτιστικά ασύλληπτο για τη φαντασία του ανθρώπου κόσμο, που η επίδρασή του υπήρξε πολύ μεγάλη ειδικότερα στην πορεία της ιστορίας της ιατρικής και γενικότερα στην πορεία  της ανθρώπινης ιστορίας.

                 _________________                    

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Υπονοείται εδώ ο ελεύθερος άνθρωπος της ανώτερης τάξης, ο ευγενής, ο αφέντης.

[2] Την εποχή του Χαμουραμπί δεν υπήρχαν νομίσματα και τα χρήματα (συνήθως ασήμι) υπολογίζονταν σε ράβδους. Ένα ασημένιο μίνα ισοδυναμούσε με μονάδα βάρους  500 gr. περίπου.

[3] Τα σίκλα αποτελούσαν  νομισματική υποδιαίρεση του μίνα. Ένα  ασημένιο μίνα αντιστοιχούσε σε 60 σίκλα.   

[4]  Ελεύθερου, μεσαίας τάξης, πολίτη.

[5] και [6]. Οι μεταφράσεις αυτών των παραγράφων  είναι του αείμνηστου φιλόλογου-επίτιμου λυκειάρχη Μανόλη Σταμ. Κιαπόκα, από το βιβλίο του: Ιπποκράτης ο Κώος, Αθήνα 2001, σ.149.       

 * Ανακοίνωση στην 3^η Αμφικτιονία Εταιρειών & Συλλόγων Ιστορίας Ιατρικής & Ηθικής-Δεοντολογίας  στο Διεθνές Ιπποκράτειο Ίδρυμα Κω, Κως 10-13 Ιουνίου 2011.
     

 

                 _________________                    

ΒΑΣΙΚΗ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Ο Κώδικας του Χαμουραμπί και άλλοι κώδικες της Μεσοποταμίας. Εισαγωγή: Περικλής Ροδάκης, Μετάφραση κειμένων από τα αγγλικά: Κατερίνα Καλατζή. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1982.

2)  Γεωργίου Κ. Βλάχου, Στοιχεία Πολιτικής Επιστήμης. Κεφ. Β΄. Πολιτικοί θεσμοί και ιδέες στο Βασίλειο της Βαβυλώνος. Αθήναι 1966-1967.

3) Βασίλης Χατζηβασιλείου, Ο Ιπποκρατικός Όρκος και η επίδρασή του στην Ελληνική Ιατρική Νομοθεσία και στις Διεθνείς Ιατρικές Διακηρύξεις. «Τα Κωακά», τόμος ΙΑ΄, Πνευματικός Όμιλος Κώων «Ο Φιλητάς», Κως 2010, σ.σ. 193-203.

4)  Το Πλήρες Κείμενο του Κώδικα Νομοθεσίας του Χαμουραμπί. Ο πρώτος γραπτός κώδικας νόμων στην ανθρώπινη ιστορία,  στην ιστοσελίδα: www.wsu. edu/-dee/ MESO/CODE.HTM