ΜΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΣΤΗΝ ΚΩ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ ΠΟΥ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΙ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ

* με μπλε χρώμα οι αριθμοί των υποσημειώσεων που παραπέμπουν στο τέλος του κειμένου και των οποίων η ανάγνωση συστήνεται για την πλήρη κατανόηση της μελέτης


Η διαθήκη:

Σε Συμβολαιογραφικό Κώδικα της Ιεράς Μητροπόλεως Κώου υπήρχε καταγεγραμμένη η ιδιόχειρη διαθήκη του Αντωνίου Α. Νικολαΐδου (1) της 3ης Φεβρουαρίου του έτους 1888, της οποίας ακριβές δακτυλογραφημένο αντίγραφο με ημερομηνία 30 Μαΐου του 1931, που υπογράφει ο Γενικός Επίτροπος της Επαρχίας Κώου Αρχιμανδρίτης Φιλήμων Φωτόπουλος, βρίσκεται σε ογκώδη φάκελο δικογραφίας του τότε δικαστικού πληρεξουσίου (δικολάβου) της Ορθόδοξης Κοινότητας Κω Κωνσταντίνου Λ. Λουκίδη (2).

Η διαθήκη αυτή απαρτίζεται από 12 δακτυλογραφημένες σελίδες σε πολύ λεπτό χαρτί (τσιγαρόχαρτο) και χωρίζεται σε δυο μέρη: την κύρια διαθήκη και το παράρτημα της, με ημερομηνία σύνταξης της μεν κύριας διαθήκης την 3η  Φεβρουαρίου 1988, του δε παραρτήματος την 13η Σεπτεμβρίου 1888. Στη διαθήκη του αυτή ο Αντώνιος Νικολαΐδης εγκαθιστά τρεις κληρονόμους: τη θυγατέρα του Θάλεια [σύζυγο Μιχ. Παρθενιάδη], τη θυγατέρα του Μαριγώ [σύζυγο Στυλιανού Θυμανάκη] και τη σύζυγό του Διασυνιώ, ενώ παράλληλα κληροδοτεί κάποια χρηματικά ποσά στα αδέλφια του και σε ιδρύματα της πόλης Κω, όπως θα δούμε παρακάτω. Επίσης στο παράρτημα διατάσσει τους εκτελεστές της διαθήκης του να διανείμουν εξ ίσου στις δύο θυγατέρες του τα εισοδήματα του έτους 1888 όλων γενικά των κτημάτων του.

Το όλο κείμενο της διαθήκης, που συντάχθηκε στην Κω, γραμμένο στο ισχύον τότε γλωσσικό ύφος της καθαρεύουσας, δίνει την εντύπωση ότι καταρτίστηκε από κάποιο νομομαθή, αντιγράφτηκε έπειτα και υπογράφηκε από τον διαθέτη. Άλλωστε και η διαθήκη της Θάλειας, θυγατέρας του Αντωνίου Νικολαΐδη, που και αυτή συντάχθηκε στην Κω δέκα χρόνια αργότερα, στις 18 Ιουνίου 1898, φαίνεται τουλάχιστο διορθωμένη από νομικό, όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε στην πραγματεία του και ο Αχιλλέας Γ. Κουτσουράδης (3).

Η κύρια διαθήκη αρχίζει με τη φράση: «Ο Κώου Παύλος (4) επιβεβαιοί το γνήσιον τούτε παρόντος εγγράφου και των κάτωθι υπογραφών», ενώ στο τέλος του παραρτήματος υπογράφουν ως μάρτυρες οι: Χατζηαντώνης Θυμανάκης, Περικλής Ι. Περίδης, Αναστάσιος Κ. Πλατανίστης, Α. Θυμανάκης, Α. Αναστάσογλου, Γεώργιος Αντωνίου και Νικόλαος Περίδης (5), με τη σημείωση: «τους οποίους επί τούτω προσεκάλεσα εις την κατά την Αγίαν Τριάδα εξοχικήν οικίαν μου, δια να ακούσωσιν εκ στόματος μου την τελευταίαν μου ταύτην θέλησιν και μαρτυρήσωσι. Συγχρόνως δε προσεκάλεσα και τον Πανοσιώτατον Αρχιμανδρίτην Νεόφοιτον, Αρχιερατικόν Επίτροπον, όπως επικυρώσει αυτήν». Ακολουθεί η ημερομηνία και οι υπογραφές του διαθέτη και των πιο πάνω μαρτύρων, πλην ενός, του Αναστασίου Κ. Πλατανίστη. Την δε κύρια διαθήκη υπογράφουν όλοι οι παραπάνω μάρτυρες, εκτός του Α. Θυμανάκη.

Η πρώτη και η τελευταία σελίδα της διαθήκης

Στη διαθήκη, όπως θα δούμε, μεταβιβάζονται κινητά, ακίνητα, χρηματικά ποσά σε λίρες οθωμανικές ή γρόσια, εισοδήματα από ακίνητα, τόκοι ομολόγων ακόμη και μεγάλα ζώα (μουλάρια). Συγκεκριμένα διαβάζουμε για: σπίτια, καφενεία, κιουπούλια ή κηπούλια, εργαστήρια (6), περιβόλαια, αμπέλια, αμπελοχώραφα, χωράφια, αποστροφές (7), μάνδρες αιγιδοπροβάτων, σαλούμια (8), συκοχάρουμα (9), νερόμυλους, ανεμόμυλους, πύργους (10), πυργάλια,  βάαλα (11),  χαγιάτια (12) και καζάνια.

Όλα σχεδόν τα εκ της διαθήκης μεταβιβαζόμενα κινητά και ακίνητα  αναγράφεται ότι αγοράστηκαν ως επί το πλείστον  από Χριστιανούς, από αρκετούς Οθωμανούς και ελάχιστους Εβραίους του νησιού (σημειώνονται όλων τα ονόματα),  αναφέρεται επίσης η τοπωνυμική τους θέση, χωρίς όμως να μνημονεύεται και το τίμημα της αγοραπωλησίας  τους.

Άξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι οι θέσεις των περισσότερων μεταβιβαζόμενων ακινήτων, κυρίως αυτών που βρίσκονταν στην περιφέρεια της πόλης μέχρι το Ασφενδιού,  είναι γραμμένες με την ισχύουσα τότε τουρκική τοπωνυμική τους ονομασία (αποδιδόμενη με ελληνική γραφή), ενώ συναντούμε αρκετά γνωστά σ’ εμάς, καθαρώς ελληνικά, τοπωνύμια σε όλο σχεδόν το υπόλοιπο τμήμα του νησιού.

Ειδικότερα, λοιπόν, ο Αντώνιος Νικολαΐδης μεταβιβάζει με τη διαθήκη αυτή στην  πρώτη θυγατέρα του Θάλεια [σύζυγο Μιχ. Παρθενιάδη] συνοπτικά (13) τα ακόλουθα:

• Σπίτια 11, τα 4 μαζί με σαλούμια αγορασθέντα από Οθωμανούς, 3 ήταν αχυρώνες. Σε δυο σπίτια υπήρχαν  και 2 κηπούλια.
• Μαγαζείον 1, αγορασθέν από Οθωμανό.
• Περιβόλαια 3, το 1 αγορασθέν από Οθωμανό.
• Μάνδρες αιγιδοπροβάτων 2, με 530 πρόβατα, αγορασθείσες από Οθωμανούς.
• Χωράφια 2.
• Νερόμυλον 1, «με τα εν αυτώ ΣΠΙΤΙΑ, ΚΙΟΥΠΟΥΛΙ και ΔΙΑΦΟΡΑ ΔΕΝΔΡΑ κατά την θέσιν Κεφαλοβρίση εις Ασφενδιού, αγορασθέντα από Ιωάν. Χατζή Γεωργαλή», όπως ακριβώς αναγράφεται στη διαθήκη.
• Αμπελοχώραφα 2,  αγορασθέντα  από Οθωμανούς.
• Αμπέλια 32, συνολικού αριθμού κλημάτων 229.480, τα 3 αμπέλια αγορασθέντα από Οθωμανούς και 1 αμπέλι αγορασθέν από μια Εβραία.
• Εργαστήριον 1.
• Συκοχάρουμον 1, βάρους 8 κοιλών (14), αγορασθέν από Οθωμανό.
• Χαρούμια 4, που από αυτά μεταβιβαζόταν μόνο το μισό του ενός τρίτου του μεριδίου που αναλογούσε στον διαθέτη.
• Βάαλας, κατά το μισό, που ανήκε συντροφικά εκ τρίτου και στον αδελφό του διαθέτη, τον Λεωνίδα.
• Αποστροφήν 1.
• Καζάνι 1, αγορασθέν από Οθωμανό και
• Μουλάρια 5, τα 3 αγορασθέντα από Οθωμανούς (15).

Στην ίδια διαθήκη του ο Αντώνιος Νικολαΐδης μεταβιβάζει στη δεύτερη θυγατέρα του Μαριγώ [σύζυγο Στυλιανού Θυμανάκη] συνοπτικά τα ακόλουθα:

• Σπίτια 7, τα 2 μαζί με σαλούμια αγορασθέντα από Οθωμανούς, αλλά και άλλα 2 ερείπια αγορασθέντα από Οθωμανό και Εβραίο.
• Πύργοι 3, αγορασθέντες από Οθωμανούς.
• Πυργάλια 3, το 1 αγορασθέν από Οθωμανό.
• Εργαστήριον 1,  αγορασθέν από Οθωμανό και Εβραίο, που το κατείχαν εξ ημισείας.
• Μαγαζεία 4, τα 3 αγορασθέντα από Οθωμανούς και το 1 από Εβραίο.
• Καφενείον 1 «εις Αντιμάχειαν συντροφικόν εξ ημισείας μετά του αδελφού μου Λεωνίδα κατά την θέσιν Αγίας Τριάδος, αγορασθέν από Παπά Μανώλη Ιερομόναχον», όπως αναγράφεται στη διαθήκη.
• Περιβόλαια 3, τα 2 αγορασθέντα από Οθωμανούς.
• Ελαιώνες 2, ο 1 αγορασθείς από Οθωμανό.
• Αμπελοχώραφα 3.
• Αμπέλια 28, συνολικού αριθμού κλημάτων 241.500, τα 3 αμπέλια αγορασθέντα από Οθωμανούς.
• Συκοχάρουμα 5, το 1 αγορασθέν από Οθωμανό, για το οποίο αναφέρεται ότι ήταν 40 κοιλών  (16).    
• Μάνδρες αιγιδοπροβάτων 2, αγορασθείσες από τον ίδιο Οθωμανό, συνολικού αριθμού προβάτων 1.050.
• Ανεμόμυλον 1, ονομαζόμενον Τετελέρη (17).
• Νερόμυλος 1, «με τα εν αυτώ ΧΩΡΑΦΙΑ, ονομαζόμενος Χατζή Μουρένου, αγορασθείς από Ραφαήλ και Ηλία υιούς Ιωσήφ  Πρέβεζ», δηλ. Εβραίους.
• Βάαλας,  κατά το μισό, που ανήκε συντροφικά εκ τρίτου και στον αδελφό του διαθέτη, τον Λεωνίδα.
• Χαγιάτι 1, αγορασθέν από Οθωμανό.
• Καζάνια 2, αγορασθέντα από τον ίδιο Οθωμανό.
• Μουλάρια 4, τα 3 αγορασθέντα από Οθωμανούς (18).

Στη συνέχεια της διαθήκης του ο Αντώνιος Νικολαΐδης αναφέρει: «Εις την σύζυγόν μου Διασυνιώ αφήνω μετρητά λίρας οθωμανικάς πεντακοσίας 500 (19). Πάσα δε η άλλη περιουσία μου, οσηδήποτε και οπουδήποτε ευρίσκεται εις χρήματα, εις ομόλογα, εις κατάστιχα μου δάνεια, πράγμα εργαστηρίου μου και σκεύη αργυρά και χάλκινα, εις κοσμήματα γυναικεία ή άλλου είδους φορέματα, ζώα και ει τι άλλο, ταύτα θέλουν διανεμηθεί εξ ίσου εις τας δυο θυγατέρας μου, υποχρεουμένας βεβαίως να πληρώσωσι πρώτον τα χρέη μου, όπου αν ευρίσκονται δι’ αποδείξεων».

Στη διαθήκη του ο Αντώνιος Νικολαΐδης δίνει την εντολή και στις δύο θυγατέρες του να καταβάλουν ακόμη τα εξής κληροδοτήματα: Στον αδελφό του Γεώργιο 3.000 γρόσια, στην αδελφή του Αικατερινιώ 1.000 γρόσια, στην αδελφή του Τούλα 2.000 γρόσια, στο Σχολείο Αρρένων 3.000 γρόσια, στο Παρθεναγωγείο 3.000 γρόσια, στο Νοσοκομείο 1.000 γρόσια, στο Νεκροταφείο 500 γρόσια και να μοιραστούν στους πτωχούς άλλα 500 γρόσια.

Την κύρια διαθήκη του κλείνει ο Αντώνιος Νικολαΐδης με τα ονόματα των εκτελεστών αυτής: των ανεψιών του Κων/νου Α. Γιαννούλη και Νικολάου Νικολαΐδη καθώς και των γυναικαδέλφων του Νικολάου και Περικλή, στους οποίους αναθέτει τη μόρφωση και πατρική φροντίδα  των θυγατέρων του, καταλήγοντας: «Αύτη είναι η διαθήκη μου και μη τελευταία θέλησίς μου (20). Εγράφη τη 3 Φεβρουαρίου του χιλιοστού οκτακοσιοστού ογδοηκοστού ογδόου 1888 σωτηρίου έτους εν Κω και υπογράφομαι ιδιοχείρως. 1988 Φεβρουαρίου 3 υπ. Αντ. Νικολαΐδης. Οι μάρτυρες…».

Στο παράρτημα πάλι, αφού επικυρώνει και βεβαιεί όσα διαλαμβάνονται στην από 3 Φεβρουαρίου 1888 επίσημη διαθήκη του, που είναι η τελευταία θέλησή του, συμπληρώνει τα ακόλουθα: «...Επειδή όμως έκτοτε η περιουσία μου ήρχισε κατά τα εισοδήματα των εν τη διαθήκη μου αναφερομένων κτημάτων και τόκων ομολόγων μου, όπως μη υπάρχωσι διαφοραί και ως προς ταύτα μεταξύ των θυγατέρων μου, εκφράζω ώδε  και ως προς ταύτα την τελευταίαν θέλησίν μου. Επιθυμώ και θέλω και διατάσσω τους εκτελεστάς της διαθήκης μου [αναφέρει τα ονόματά τους] να διανήμωσι εξ ίσου εις τα δυο θυγατέρας μου Θαλείαν και Μαριγώ τα εφετεινά εισοδήματα των αμπελώνων μου, χωραφίων μου, περιβολίων μου, μαγαζείων και λοιπών κτημάτων μου, των εν τη διαθήκη μου διαλαμβανομένων καθώς και τους τόκους των ομολόγων μου. Αύτη είναι η τελευταία θέλησίς μου. Υποχρεώ συγχρόνως τας δυο θυγατέρας μου  Θαλείαν και Μαριγώ προς ταις άλλαις υποχρεώσεσιν αυτών, όπως προσφέρωσιν έτι χίλια γρόσια αριθ. 1.000 (21) προς ίδρυσιν ταμείου δια Νηπιαγωγείον. Αύτη λοιπόν ούσα η τελευταία θέλησίς μου υπογεγραμμένη ιδιοχείρως μου, υπεγράφη και εμαρτυρήθη σήμερον την 13ην Σεπτεμβρίου 1888 ημέραν τρίτην και υπό των [αναφέρει τα ονόματα των μαρτύρων]».

Συμπεράσματα:

Από τη μελέτη της διαθήκης αυτής του 1888 του Αντωνίου Νικολαΐδη καταλήγουμε στα ακόλουθα συμπεράσματα:

Γνωρίζουμε από την τοπική μας ιστορία ότι οι χριστιανοί κάτοικοι της Κω, όπως και της Ρόδου, είχαν αρχικά  εξαιρεθεί  από τους Οθωμανούς όλων των προνομίων (αυτοδιοίκησης, φορολογικών διευκολύνσεων ακόμη και του δικαιώματος απόκτησης ατομικής ιδιοκτησίας), τα οποία παρέχονταν σε άλλα μικρότερα νησιά του Δωδεκανησιακού συμπλέγματος. Όλες οι εύφορες και πεδινές εκτάσεις της Κω μετά την Οθωμανική κατάκτηση, κατά τις αρχές του έτους 1523, δόθηκαν από τον Σουλτάνο σε Σπαχήδες,  Πασάδες, Μπέηδες, Αγάδες και άλλους τιτλούχους της αυτοκρατορίας του, ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι του νησιού, πρώην ιδιοκτήτες γης, έγιναν κολλήγοι και δουλοπάροικοι των τιμαρίων (τσιφλικιών), που ανήκαν πλέον σε λίγους Οθωμανούς, καλλιεργώντας τη γη για λογαριασμό των νέων αφεντάδων, κάτω από δυσβάσταχτες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Όταν όμως οι Σπαχήδες και οι Πασάδες επέστρεφαν στην Κωνσταντινούπολη πωλούσαν βιαστικά τα κτήματά τους σε Κώους, γεωργούς (22) ως επί το πλείστον. Έτσι φθάνουμε στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, όπου  συναντούμε πια την απόκτηση της ιδιοκτησίας ακινήτων και από τους Χριστιανούς κατοίκους του νησιού, όπως διαπιστώνουμε από την ανάγνωση των περιεχομένων του Α΄ Κώδικα του Αρχείου Δουλείας της Ιεράς Μητροπόλεως Κώου, των ετών από το 1688 έως το 1788 (23).

Στις αρχές του 19ου αιώνα εμφανίζεται μια νέα περίοδος οθωμανικών φορολογικών μεταρρυθμίσεων και εφαρμόζεται για όλους ο ενιαίος έγγειος φόρος της δεκάτης στα γεωργικά προϊόντα (24). Θεσπίζεται το 1858 ένα νέο γαιοκτητικό καθεστώς, του οποίου η κορυφαία κωδικοποίηση ήταν ο Νόμος περί Γαιών, που διέκρινε τις γαίες σε ιδιόκτητες, ημικρατικές, βακουφικές, κοινής χρήσης για όλους και αδέσποτες (βραχώδεις ή ελώδεις, μη εκμεταλλεύσιμες εκτάσεις). Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα πολλές μεγάλες ημικρατικές γαίες, που εκτείνονταν ακόμη και σε κατοικημένες περιοχές, πέρασαν στον άμεσο έλεγχο των λεγόμενων δεφτερτζήδων, οι οποίοι ήταν τόσο Οθωμανοί, όσο και Χριστιανοί. Οι Χριστιανοί δεφτερτζήδες ιδιαίτερα, επωφελήθηκαν από τη μεταναστευτική τάση των Οθωμανών μπέηδων και αγάδων του νησιού, που μετακινούμενοι προς την Κωνσταντινούπολη αναζητούσαν καλύτερη τύχη, πουλώντας τα ακίνητά τους σε ελάχιστους Κώους, που είχαν πια εξελιχθεί σε μεγαλέμπορους και κτηματίες. Αυτοί πάλι δάνειζαν με πολύ υψηλούς τόκους (16% και περισσότερους) όλους σχεδόν τους αγρότες-μικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι είχαν κάποια οικονομική ανάγκη, με αποτέλεσμα πολλοί και από αυτούς ακόμη τους χωρικούς/καλλιεργητές να χάνουν την ελάχιστη συγκομιδή των  αγαθών από τις καλλιέργειές τους, που έβαζαν ως ενέχυρο για τα χρέη τους, με αποτέλεσμα να μετατρέπονται σε εξαθλιωμένους κολλήγους (25).

Έτσι φθάνουμε στη διαθήκη του Αντωνίου Νικολαΐδη το 1888, όπου βλέπουμε με έκπληξη ότι τα περισσότερα μεταβιβαζόμενα ακίνητα «αγοράστηκαν» (χωρίς να αναγράφονται τόσο η έκταση, όσο και το τίμημα της αγοραπωλησίας τους) από τους Χριστιανούς, ολιγότερα από τους Οθωμανούς και ελάχιστα από τους Εβραίους. Πληροφορούμαστε επίσης ότι τα πιο πολλά από αυτά τα μεταβιβαζόμενα κτήματα της Κω, σύμφωνα με τις αναγραφόμενες στη διαθήκη τοποθεσίες τους, βρίσκονταν όχι μόνο στην περιφέρεια της πόλης, αλλά και στις εύφορες πλαγιές του όρους Δίκαιος καθώς και στον γειτονικό κάμπο, στο βόρειο τμήμα του νησιού.

Για την περίοδο, όπου συντάσσεται η διαθήκη αυτή, βρίσκουμε πολύτιμα στοιχεία, τα οποία αφορούν στην Κω, στο Οθωμανικό Ημερολόγιον της Νομαρχίας Αρχιπελάγους, έτος Εγίρας 1304, (δηλ. 1886-1887 για μας), που εκδιδόταν στο Νομαρχιακό Τυπογραφείο της Χίου, στα ελληνικά και τουρκικά. Μια πρώτη πληροφορία από το Ημερολόγιο αυτό ήταν ότι το νησί της Κω διέθετε τότε 120.667 στρέμματα γαιών, από τα οποία τα 10.600 ήταν αδέσποτα (προφανώς χρησίμευαν ως βοσκότοποι). Επίσης εκτρέφονταν 10.448 γίδες και 10.028 πρόβατα. Γι' αυτό και στη διαθήκη του Αντωνίου Νικολαΐδη διαβάζουμε ότι μεταβιβάστηκαν στις δύο θυγατέρες του τέσσερις μάνδρες συνολικού αριθμού 1.530 αιγιδοπροβάτων, που αγοράστηκαν μάλιστα από Οθωμανούς. Στην ίδια διαθήκη διαβάζουμε ακόμη ότι είχαν μεταβιβαστεί ένας ανεμόμυλος και δυο νερόμυλοι. Ήταν οι εποχές που στην Κω υπήρχε αφθονία σιτηρών, τόση που εξαγόταν και στην Κρήτη, οσάκις δεν υπήρχαν ανάγκες για το νησί. Γι' αυτό  και η Κως διέθετε για το άλεσμα των σιτηρών της  75 μύλους, όπως μαθαίνουμε από το πιο πάνω Ημερολόγιο της Νομαρχίας του Αρχιπελάγους.

Το πλέον εντυπωσιακό όμως είναι ότι στη διαθήκη βρίσκουμε να μεταβιβάζονται 5 αμπελοχώραφα και 60 αμπέλια συνολικού αριθμού  470.980 κλημάτων, που φανερώνουν πόσο μεγάλη ήταν τότε η παραγωγή σταφυλιών. Στο  Ημερολόγιο της Νομαρχίας του Αρχιπελάγους διαβάζουμε ότι το  νησί της Κω παρήγαγε σταφίδες ροζακιές, η δε ετήσια εξαγωγή της σταφίδας προς την Τεργέστη ανερχόταν στους 15.000 στατήρες και των σταφυλιών προς την Αλεξάνδρεια σε 1.500.000 οκάδες. Ειδικότερα η εξαγώγιμη ετήσια ποσότητα άριστης ποιότητας σταφυλιών προς την Αίγυπτο, λέγεται ότι έφτασε κάποτε  σε 8.000.000 οκάδες, με ετήσια έσοδα για το νησί τα 3.000.000 γρόσια (26).

Βλέπουμε, ωστόσο, ότι παρά τον κατακερματισμό της κωακής γης σε πολλές ιδιοκτησίες, άνισα καταμερισμένες μεταξύ Χριστιανών και Οθωμανών και παρά τις απαρχαιωμένες μεθόδους καλλιέργειας, η αγροτική παραγωγή του νησιού, χάρη στη γονιμότητα των εδαφών του, έφτασε σε μεγάλο ύψος εκείνα τα χρόνια. Δικαιολογημένα, λοιπόν, είχε γράψει για την Κω στα «Ελληνικά» (27) του ο Ιάκωβος Ραγκαβής ότι «φαίνεται ως κειμένη εν μέσω δάσους και η πρόσοψις αυτής είναι χαριεστάτη και οία ην και επί του Στράβωνος».

Η διαθήκη του Αντωνίου Νικολαΐδη επιβεβαίωσε με τον πλέον αποκαλυπτικό τρόπο την ύπαρξη της πλούσιας συγκομιδής γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων του νησιού, προαναγγέλλοντας συνάμα και το εντυπωσιακό πλήθος μιας τεράστιας, πράγματι, περιουσίας, όπως αυτή που διένειμε ο μεγαλοκτηματίας εκείνος της Κω στις δύο θυγατέρες του. Μιας περιουσίας πρωτόγνωρης για τα νησιωτικά δεδομένα, αφού η μια θυγατέρα του,  η Θάλεια, σύζυγος Μιχ. Παρθενιάδη, έφτασε να κατέχει τελικά, όπως γνωρίζουμε βάση απογραφής (28), 412 κτήματα και λοιπά αστικά ακίνητα, προερχόμενα τόσο από την πατρική, όσο και από την ατομική της περιουσία.

Υποσημειώσεις:

1. Ο Αντώνιος Α. Νικολαΐδης, μεγάλος γαιοκτήμονας της Κω, ήταν  πατέρας της Θάλειας  Νικολαΐδη, συζύγου του εκ Νισύρου γιατρού Μιχαήλ Παρθενιάδη, η οποία υπήρξε η Μεγάλη Ευεργέτιδα της Ορθόδοξης Κοινότητας Κω. Βλέπε σχετικά στον Βασίλη  Σ. Χατζηβασιλείου,  «Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη», έκδοση Δήμου Κω 1990, σελ.520-522 και στην αγγλόφωνη έκδοση 2015, σελ.510-512. Επίσης Αχιλλέας Γ. Κουτσουράδης, Μια κληρονομική διαφορά στην Ιταλοκρατούμενη Δωδεκάνησο, Ανάτυπο από το «Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνον Βαβούσκον» τ. Γ΄, Εκδόσεις Σάκκουλα/Θεσσαλονίκη 1990, σελ.235-293.Ο Αντώνιος Νικολαΐδης αναφέρεται στον Κώδικα Ζ΄ της Ιεράς Μητροπόλεως Κώου συμμετέχων το 1886, μαζί με άλλους πρόκριτους (προύχοντες) της Κω, ως μέλος του Μητροπολιτικού Συμβουλίου. Βλ. Εμμανουήλ Ι. Καρπαθίου, Μητροπολίτου Μεσημβρίας της επί Ευξείνω, Εκκλησία Κω Δωδεκανήσου, τόμος Α΄, βιβλίον Α΄, Αθήναι 1968, σελ.333.

2. Ευγνωμοσύνη οφείλω στον αείμνηστο εκλεκτό μου φίλο, δημοσιογράφο και εκδότη της εφημερίδας «Το Βήμα της Κω»  Γιάννη Γ. Ιωαννίδη, ο οποίος, μια διετία πριν από την απώλειά  του, μου παρέδωσε για μελέτη και αξιοποίηση το σύνολο των δικογραφιών, που αφορούσαν στην υπόθεση της πολύκροτης διαθήκης της Θάλειας συζύγου Μιχ. Παρθενιάδη, το γένος Αντωνίου Νικολαΐδη, τις οποίες είχε στην κατοχή του από τον συγγενή του  Κωνσταντίνο Λ. Λουκίδη. Μελετώντας τις δικογραφίες αυτές ξεχώρισα τη μέχρι σήμερα άγνωστη  διαθήκη του 1888 του Αντωνίου Α. Νικολαΐδη [δικαιοπάροχου της Θάλειας, συζύγου Μιχ. Παρθενιάδη], της οποίας το περιεχόμενο και τη σημασία του αναλύω και παρουσιάζω στο πόνημά μου αυτό.

3. Αχιλλέας Γ. Κουτσουράδης, Μια κληρονομική διαφορά, σελ.243.

4. Ο Μητροπολίτης Παύλος Συμεωνίδης, καταγόμενος από την Σκόπελο, ποίμανε την Κω επί μια τριετία, από τις 14 Οκτωβρίου 1885 ως τις 21 Ιουνίου 1888.Βλ.Εμμανουήλ Ι. Καρπαθίου, Εκκλησία Κω, τόμος Α΄, βιβλίον Α΄, Αθήναι 1968, σελ.332-339.

5. Αξιοσημείωτο είναι ότι όλοι οι μάρτυρες, που υπογράφουν την κύρια διαθήκη και το παράρτημα της, ανήκαν στις τάξεις των εγγράμματων προυχόντων της Κω.

6. Αυτά ήταν πατητήρια σταφυλιών για παραγωγή κρασιών ή εργαστήρια βυρσοδεψίας.

7. Χωράφια περιμαντρωμένα και περιποιημένα, που βρίσκονταν κοντά στην κατοικία του ζευγά ή κοντά στα χωριά. Βλ. Αναστασίου Μ. Καραναστάση, «Οι ζευγάδες της Κω. Η ζωή και οι ασχολίες των». Ανάτυπον εκ της Λαογραφίας ,τομ. ΙΔ΄, Αθήναι 1952, σελ.207-208.

8. Ζώνες εναλλασσόμενης καλλιέργειας και ελεύθερης βοσκής. Βλ. Μιχάλης Ευστ. Σκανδαλίδης, «Λεξικό των Κωακών Ιδιωμάτων», Αθήνα 2006, σελ. 666.

9. Περιφραγμένο χωράφι με συκιές. Χαρούμια επίσης λέγονταν και στο Πετρούμι όλα γενικά τα περιφραγμένα χωράφια. Βλ. Μιχαήλ Ν. Τριανταφύλλου, «Παλαιά Αλικαρνασσός», έκδοση Ηρόδοτος 2018,σελ. 399.

10. Πύργους έλεγαν οι Κώοι τα εξοχικά τους σπίτια, αρκετά από τα οποία ήταν διώροφα και φάνταζαν σαν πύργοι.

11. Η έννοια της λέξης βάαλα είναι  εντελώς άγνωστη. Υποθέτω πως πρόκειται για τη λέξη βάϊλα, απομεινάρι της εποχής των Ιωαννιτών Ιπποτών και αναφέρεται σε μικρότατης έκτασης περιφραγμένη γη, που ανήκε κάποτε στον Baglivo, δηλ. τον  Βάϊλο  ( Ιππότη Τοποτηρητή ή Διοικητή) της Κω, που αν και περιήλθε αργότερα στην πλήρη κυριότητα των Οθωμανών, εξακολουθούσε ακόμη να ονομάζεται έτσι από τους χριστιανούς κατοίκους του νησιού έως τον 19ο αιώνα.

12. Το χαγιάτι ή φουρναριό ήταν το πρόχειρο κτίσμα δίπλα στο μαερg’ειό, που χρησίμευε για αποθήκη ή για να στεγάσει οικιακά ζώα. Βλ. Μιχάλης  Ευστ. Σκανδαλίδης, ό. π. σελ. 804.

13. Αποφεύγω να παραθέσω όλες τις σελίδες της διαθήκης, διότι το σκανάρισμα ή η φωτογράφησή τους δεν θα παράσχει την απαιτούμενη ευκρίνεια για  την  απ’ ευθείας ανάγνωσή τους, λόγω της δακτυλογράφησής τους σε  πολύ λεπτό χαρτί με πυκνά και δυσδιάκριτα τα γράμματα.

14. Το κοιλό ήταν μια παλαιά μονάδα βάρους, που χρησιμοποιούνταν κυρίως για τα δημητριακά. Αντιστοιχούσε με 24 περίπου οκάδες ή 28 κιλά. Το Συκοχάρουμον, λοιπόν, των 8 κοιλών ισοδυναμούσε με 192 οκάδες ή 224 κιλά.

15. Βέβαια στη πολύκροτη διαθήκη της, που θα συντάξει στην Κω στις 18 Ιουνίου 1898, δεκαοκτώ μέρες πριν από το θάνατό της, η Θάλεια Αντωνίου Νικολαΐδη, σύζυγος από το έτος 1891 του Μιχαήλ Παρθενιάδη,  συμπεριλαμβάνει την εκ της διαθήκης του πατέρα της ακίνητη πιο πάνω περιουσία καθώς και την τεράστια περιουσία, που απόκτησε η ίδια μετά το θάνατο του πατέρα της, σύμφωνα με επίσημα Κυβερνητικά Σενέτια (λέξη προερχόμενη από το τουρκικό tapu seneti) δηλ. τίτλους κυριότητας, το όλον 412 κτήματα, λοιπά αστικά ακίνητα και κινητή περιουσία (25.000 χρυσών λιρών Αγγλίας). Μια τεράστια περιουσία, η διεκδίκηση της οποίας θα αποτελέσει το πιο ζωτικό και πολυτάραχο ζήτημα της Ορθόδοξης Κοινότητας Κω για πολλά χρόνια, με δαπάνες όχι λίγες και με επίλογο δυστυχώς οδυνηρό για την Κοινότητα. Βλέπε ολόκληρη τη διαθήκη της Θάλειας στον Αχιλλέα Γ. Κουτσουράδη, Μια κληρονομική διαφορά, σελ.243-245.

16, Δηλαδή 960 περίπου οκάδων ή 1.120 κιλών.

17. Ίσως πρόκειται για το επώνυμο του αρχικού κατόχου. Ο ανεμόμυλος αυτός δωρίθηκε μετά το θάνατο της Μαριγώς  από τον σύζυγό της Στυλιανό Θυμανάκη στην Ορθόδοξη Κοινότητα Κω, με τον όρο να τον πωλήσει η Κοινότητα και με το αντίτιμο να επιδιορθώσει τα δωμάτια του τότε Νοσοκομείου. Βλ. Εμμαμουήλ Ι. Καρπαθίου, Εκκλησία Κω, τόμος Α΄, βιβλίον Β΄, Αθήναι 1970, σελ. 211.

18. Η εκ της διαθήκης πατρική περιουσία της Μαριγώς, μετά το θάνατο αυτής και του συζύγου της Στυλιανού Θυμανάκη διανεμήθηκε, λόγω έλλειψης απ’ ευθείας κατιόντων εν ζωή, στους κληρονόμους του Στυλιανού Θυμανάκη: Ιωάννη Χατζηαντωνίου Θυμανάκη, Δημήτριο Χατζηαντωνίου Θυμανάκη, Μαρία Π. Γεωργιάδου, το γένος Χατζηαντωνίου Θυμανάκη και Χατζή Ζωίτσας (προσκυνήτριας) χήρας Χατζηαντωνίου Θυμανάκη. Τούτο προκύπτει από έγγραφο προσεπίκλησης των τεσσάρων αυτών ατόμων εκ μέρους της Ορθόδοξης Κοινότητας Κω, με ημερομηνία 9 Ιουνίου 1928, για να παραστούν και να  καταθέσουν σχετικά με την υπόθεση της «διαθήκης της Θάλειας» στην πρώτη δικάσιμο της μεταξύ της Κοινότητας και του Μιχ. Παρθενιάδη διαφοράς.

19. Αν και στη διαθήκη αυτή  φαίνεται να λαμβάνει μόνο το χρηματικό ποσό των 500 οθωμανικών λιρών η Διασυνιώ σύζυγος Αντωνίου Νικολαΐδη, το γένος Περίδη, αναφέρεται ωστόσο μεταξύ των Μεγάλων Ευεργετών του πριν από το έτος 1933 Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου.  Είχε δε η ίδια δωρίσει (προφανώς από την πατρική της περιουσία) στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της πόλης Κω ένα Συκεώνα, που βρισκόταν στη θέση Φουκολιές, στη μνήμη της αποβιώσασας θυγατέρας της Μαριγώς συζύγου Στυλ. Θυμανάκη και μάλιστα «υπό τον όρον του αναπαλλοτριώτου». Βλ. Εμμανουήλ Ι. Καρπαθίου, Εκκλησία Κω, τόμος Α΄, βιβλίον Β΄, Αθήναι 1970, σελ.212.

20. Προφανώς εννοούσε ότι θα ακολουθήσει ενσωματωμένο και το Παράρτημα αυτής της διαθήκης, που φέρει όμως τη μεταγενέστερη χρονολογία της 13ης  Σεπτεμβρίου 1888.

21. Βλέπουμε τελικά ότι τόσο στην κύρια διαθήκη του όσο και στο παράρτημά της ο Αντώνιος Νικολαΐδης κληροδότησε  για τη Σχολή Αρρένων (ιδρύθηκε το 1882) γρ.3.000, για το Παρθεναγωγείο ( ιδρύθηκε το 1872) γρ.3.000, για  το Νοσοκομείο (ιδρύθηκε το 1879) γρ. 1.000, για το Νεκροταφείο γρ. 500, για το ταμείο προς ίδρυση Νηπιαγωγείου (που θα ιδρυθεί τελικά το 1902)  γρ.1.000, δηλαδή συνολικά 8.500 γρόσια ή 85 χρυσές τουρκικές λίρες. Γι αυτό και το όνομά του βρίσκεται ανάμεσα στους Μεγάλους Ευεργέτες του παλαιού περικαλλή Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Νικολάου (ιδρύθηκε το 1860) και φυσικά της Ορθόδοξης Κοινότητας Κω. Βλ. Εμμανουήλ Ι. Καρπαθίου, Εκκλησία Κω, τόμος Α΄, βιβλίον Β΄, Αθήναι 1970, σελ.211.

22. Βλ. Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω, 1990, σελ.316 και αγγλόφωνη έκδοση 2015, σελ.313-314.

23. Βλ. Εμμανουήλ Ι. Καρπαθίου, Μητροπολίτου Κω, Αρχείον  Ιεράς Μητροπόλεως Κω (Δωδεκανήσου), Τεύχος Πρώτον, Ο Κώδιξ Α΄ Αρχείου Δουλείας, Αθήναι 1958.

24. Εκτός από τον φόρο της δεκάτης επιβάλλονταν ακόμη και άλλοι καταθλιπτικοί φόροι, όπως ο κτηματικός φόρος, ο φόρος αιγοπροβάτων και ειδών μονοπωλίου, ο φόρος στην ακίνητη περιουσία, εισαγωγικοί κι εξαγωγικοί δασμοί και τέλος ο κεφαλικός φόρος και ο φόρος επί των οικόσιτων ζώων.

25. Για την εν γένει φορολογική και μεταρρυθμιστική γαιοκτητική κατάσταση της Κω  τον 19ο αιώνα βλέπε  Παναγιώτης  Σαβοριανάκης , Νησιωτικές Κοινωνίες στο Αιγαίο. Η περίπτωση της Ρόδου και της Κω (18ος-19ος αιώνας), Τροχαλία/Δήμος Ρόδου, σελ.156-158.

26. Βλ. Βασίλη Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω, 1990, σελ. 397 και αγγλόφωνη έκδοση 2015, σελ.392-393.

27. Βλ. Ιακώβου Ρίζου Ραγκαβή, Ελληνικά. Περιγραφή γεωγραφική, ιστορική, στατιστική αρχαίας και νέας Ελλάδος, Αθήναι 1854, τόμος Γ΄, σελ.402.

28. Είναι η επίσημη απογραφή, που συντάχθηκε από τον Συμβολαιογραφούντα Γραμματέα της Μητρόπολης  Γεράσιμο Ε. Ματθαίο, με την απόφαση 237α της 17ης Νοεμβρίου 1928 του Μικτού Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της  Ιεράς Μητροπόλεως Κώου.