ΧΡΟΝΙΚΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΩ
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1902. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΩ: Το μεσημέρι της 9ης Οκτωβρίου του 1902 οι εργάτες με επικεφαλής τον Κώο αρχαιοδίφη Ιάκωβο Ζαρράφτη, ο οποίος είχε λάβει από μέρες την άδεια από τον Γερμανό αρχαιολόγο Rudolf Herzog να ανασκάψει με επιμονή στην «ερωτευμένη» του, όπως την ονόμαζε, θέση της Πανιαγιάς της Ταρσού ή Τάρσου(= του Άλσους) {τοπωνυμία που ερμήνευε με ακρίβεια ο Ζαρράφτης}, βρήκαν θραύσμα μαρμάρου με τα γράμματα: ΥΓΙΕ…., μια πρώτη ένδειξη ότι το Ασκληπιείο της Κω βρισκόταν σ’ εκείνη την τοποθεσία. Την πεποίθηση και τον ενθουσιασμό του Ζαρράφτη ενίσχυσε αμέσως ο Herzog, που έδωσε εντολή να συνεχιστούν οι ανασκαφές στο ίδιο σημείο και στις 14 Οκτωβρίου βρέθηκε επιγραφή, που περιείχε ψήφισμα των κατοίκων του νησιού της Χάλκης τιμητικό για Κώους δικαστές, το οποίο τόνιζε την αναγραφή του ψηφίσματος σε δύο στήλες, που η μια να τοποθετηθεί στην Αγορά και η άλλη στο Ιερό του Ασκληπιού. Δεν χωρούσε πια η παραμικρή αμφιβολία ότι εκεί βρισκόταν το Ασκληπιείο της Κω, στο οποίο ο Herzog συνέχισε τις ανασκαφές του φέρνοντας στο φως όλο και περισσότερα ευρήματα, δικαιώνοντας τον αφανή ήρωα της ανακάλυψης Ζαρράφτη για την επίμονη αλλά ταπεινή του άποψη και προβάλλοντας επίσης τον Herzog διεθνώς, ο οποίος εισέπραξε τελικά τα εγκάρδια συγχαρητήρια «της περιδόξου ανακαλύψεως» καθώς και το διορισμό του ως Καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1915. ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ Ν. ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ ΣΤΗΝ ΚΩ: Τον Οκτώβριο του 1915 ο Κύπριος την καταγωγή Νικόλαος Ι. Νικολαΐδης, γαμπρός επ’ αδελφή του μετέπειτα Αρχιμανδρίτη Φιλήμονα Φωτοπούλου ίδρυσε το πρώτο τυπογραφείο στην Κω με εκτυπωτικά μηχανήματα που έφερε από την Αλεξάνδρεια. Το τυπογραφείο Νικολαΐδη, που ονομάστηκε αργότερα «Μεροπίς», θα λειτουργεί συνέχεια και μέχρι το θάνατο του ιδρυτή του το 1961, οπότε το παρέλαβε ο βοηθός και μικρανεψιός του Βησσαρίων Σουρασής. Στη διάρκεια της 45ετούς δραστήριας λειτουργίας αυτού του τυπογραφείου τυπώθηκαν και κυκλοφόρησαν πλείστα όσα έντυπα με ιστορικό και φιλολογικό περιεχόμενο, όπως το σύνολο σχεδόν των έργων του Κώου αρχαιοδίφη και συλλέκτη λαογραφικού υλικού Ιακώβου Ζαρράφτη, 23 μικρά τεύχη τσέπης «Κωακού Ημερολογίου» του Φιλήμονα Φωτοπούλου, το «Νισυριακόν Ημερολόγιον του έτους 1923» του Σχολάρχη της Νισύρου Γεωργίου Παπαδοπούλου, τα 9 πρώτα φύλλα του έτους 1947-48 της εφημερίδας « Η Φωνή της Κω» του Γεωργίου Λουκίδη, τα 3 φύλλα της μηνιαίας εφημερίδας «Μαθητικά Νέα» των μαθητών του Ιπποκρατείου Γυμνασίου Κω του έτους 1953, με υπεύθυνο σύνταξης τον μαθητή Κώστα Γερασίμου Ματθαίο κ.ά.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1924. ΤΟ «ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΟΥ» ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ: Στις 8 Οκτωβρίου του 1924 ξέσπασε το περιβόητο εκκλησιαστικό «Ζήτημα του Αυτοκέφαλου», σύμφωνα με το οποίο η Ιταλική Διοίκηση των Δωδεκανήσων θέλοντας να εξουδετερώσει την Ορθόδοξη Εκκλησία σαν παράγοντα διατήρησης του πατριωτικού φρονήματος των Δωδεκανησίων, σκέφτηκε να αποκόψει την από αιώνες υπαγωγή των Μητροπόλεων των νησιών μας στην αποκλειστική διοικητική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, προτείνοντας την ανακήρυξη αυτοκέφαλης διοίκησής τους με Αρχιεπίσκοπο τον Μητροπολίτη Ρόδου, έτσι ώστε να εξαλειφθεί κάθε άμεση σχέση και δεσμός με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο εξακολουθούσε να παραμένει η εστία ολόκληρου του Ελληνισμού. Πίστευαν οι Ιταλοί ότι με τον τρόπο αυτό θα κατόρθωναν να αλλοιώσουν το θρησκευτικό φρόνημα των Ορθοδόξων Δωδεκανησίων, οδηγώντας τους, αργά αλλά σταθερά, προς την κατεύθυνση επιρροής του Πάπα και προς τον Καθολικισμό (δηλ. προς ένα είδος Ουνίας, που συνηθίζει να καλλιεργεί και να υποστηρίζει μέχρι σήμερα η Δυτική Εκκλησία για την Ορθοδοξία). Το ζήτημα αυτό, που απασχόλησε όχι μόνο εκκλησιαστικά, αλλά και πολιτικά και διπλωματικά πάνω από μια 10ετία τους Δωδεκανησίους, προξενώντας μάλιστα και πολλές αναταραχές στην Κάλυμνο, έληξε δίχως καμιά επιτυχία, όπως ανεπιτυχής, χωρίς αποτελέσματα υπήρξε και η προσπάθεια του βίαιου και άμεσου εξιταλισμού των κατοίκων από τη φασιστική διακυβέρνηση των νησιών μας.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1925. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΥ ΗΜΙΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΩ: Τη σχολική χρονιά 1926-1927, με την ανοχή της Ιταλικής Διοίκησης, λειτούργησε για πρώτη φορά το Ιπποκράτειο Ημιγυμνάσιο, που αναγνωρίστηκε από το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης της Ελλάδας ως ισότιμο με τ’ άλλα Ημιγυμνάσια του Ελληνικού Κράτους. Η αναγνώριση της ισοτιμίας έγινε με το από 5-8-1925 Προεδρικό Διάταγμα της τότε Ελληνικής Δημοκρατίας και κοινοποιήθηκε στον Εφοροταμία και Γενικό Επιθεωρητή των Σχολών της Κω Κωνσταντίνο Παντελίδη με το αριθ.πρωτ.416/ 15-10-1925 έγγραφο του Γενικού Προξένου της Ελλάδας στη Ρόδο Αθανασίου Χαλκιοπούλου. Το 1927 αναβαθμίστηκε σε Πεντατάξιο Γυμνάσιο και συνέχισε το βαρυσήμαντο εκπαιδευτικό του έργο ως τα τέλη του 1938, που η ιταλική φασιστική λαιμητόμος, αποκόπτοντας τον τράχηλο της Ελληνικής Παιδείας στα Δωδεκάνησα, το μετέτρεψε σε ιταλικό. Θα ξαναγίνει και πάλι ελληνικό τον Οκτώβριο του 1944, μετά το «πραξικοπηματικό» και κάτω από τα βλέμματα των Γερμανών κατακτητών άνοιγμα όλων των Σχολείων του νησιού μας.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1940. Ο ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αναπτέρωσε τις ελπίδες των Κώων για την απελευθέρωση του νησιού τους, ελπίδες που φούντωσαν την 28η Οκτωβρίου του 1940 με την Ιταλική εισβολή στην Ελλάδα. Παρά την κατάσχεση των ραδιοφώνων, οι Κώοι έβρισκαν τρόπο να μαθαίνουν καθημερινά τα νέα διαβάζοντας τις ιταλικές εφημερίδες και ακούγοντας κρυφά τους ξένους ραδιοσταθμούς, ενώ φαντάζεται κανείς τη χαρά τους, όταν μάθαιναν για τις αλλεπάλληλες Ελληνικές νίκες στο Αλβανικό μέτωπο. Οι Ιταλοί φασίστες στην αρχή φωνασκούσαν, έβριζαν τον Έλληνα Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά και απειλούσαν τους πάντες και τα πάντα. Συνέλαβαν, μάλιστα, και 20 περίπου Έλληνες υπηκόους που υπήρχαν στο νησί, τους οποίους έστειλαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης (Concentramento) στη Ρόδο. Καθώς όμως γινόταν η προέλαση των Ελληνικών στρατευμάτων μέσα στο Αλβανικό έδαφος, οι φασίστες άρχισαν να ζαρώνουν αναλογιζόμενοι τις συνέπειες της ήττας τους.
Στο πολεμικό προσκλητήριο της Πατρίδας οι αλύτρωτοι Δωδεκανήσιοι, όπως και οι Βορειοηπειρώτες και οι Κύπριοι, που βρίσκονταν μετανάστες στην Ελλάδα, έδωσαν από την πρώτη στιγμή το «παρών». Οι εφημερίδες της Αθήνας θα ανακοινώσουν τα ονόματα των Δωδεκανησίων συμπατριωτών, που αποτέλεσαν την «Ανώτατη Επιτροπή του Δωδεκανησιακού Αγώνα». Την Κω εκπροσωπούσε ο Κυριάκος Σταυριανός. Στην εφημερίδα «Εθνικός Κήρυξ» της Νέας Υόρκης δημοσιεύεται επίσης τηλεγράφημα από την Αθήνα που τονίζει: «Ο συναγερμός των Δωδεκανησίων υπέρ του εθνικού αγώνος προκαλεί την συγκίνησιν του Πανελληνίου. Η καταρτισθείσα μεγάλη επιτροπή της Δωδεκανήσου ανέθεσεν τον χειρισμόν του απελευθερωτικού αγώνος εις εκτελεστικόν συμβούλιον, το οποίον απηρτίσθη εκ των κ. κ. Βολωνάκη, Ζερβού, Καζούλη, Μαγκλή, Οικονόμου, Παπαμανώλη και Ρούσου. Ο κ. Σκεύος Ζερβός δημοσιεύει προκήρυξιν δια της οποίας καλεί όλους τους Δωδεκανησίους όπως καταταχθούν εις τον Ελληνικόν Στρατόν, όπου προσέρχονται εθελονταί και αυτοί οι γέροντες».
Στο Επίσημο Δελτίο της Δωδεκανησιακής Νεολαίας Aμερικής, την εφημερίδα «Δωδεκανήσιος / Dodecanesian» (αριθ. φύλλου 68) διαβάζουμε: «Ανέκαθεν διησθάνοντο οι Δωδεκανήσιοι ότι η κατοχή των νήσων των υπό της Ιταλίας και ο εξιταλισμός των κατοίκων των, ον επεδίωκε ο άνανδρος σφαγιαστής των, απέβλεπεν εις την βαθμιαίαν υποδούλωσιν της Ελλάδος και της Βαλκανικής ολοκλήρου εις τους φαμφαρώνους της Ρώμης. Και επέστησαν επανειλημμένως την προσοχήν του Πανελληνίου επί των καταχθονίων σχεδίων του ψευδοκαίσαρος της Ρώμης. Και την στιγμήν αυτήν καθ’ ην ο κύβος ερρίφθη και ο Ελληνικός στρατός μάχεται με τόσην λύσσαν εναντίον των απειλούντων την ύπαρξίν μας ως ελεύθερον έθνος, οι Δωδεκανήσιοι αισθάνονται ικανοποίησιν ότι δια της συστηματικής διαφωτίσεως του Ελληνικού λαού επί των υπούλων σχεδίων της Ρώμης κατόρθωσαν ώστε ούτος να ευρίσκεται εν εγρηγόρσει και να δημιουργηθή η κατάλληλος ατμόσφαιρα ώστε όχι μόνον οι Δωδεκανήσιοι, αλλά ολόκληρος ο Ελληνισμός να εξεγερθή ως εις άνθρωπος εναντίον των τυράννων της Δωδεκανήσου».
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ / ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1940 ΕΝΑ ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ: Ο βρισκόμενος στον Πειραιά Τάσος Μανούσης από την Κω έστειλε στον αδελφό του και Πρόεδρο της Δωδεκανησιακής Νεολαίας Αμερικής στη Νέα Υόρκη Νίκο Μανούση το ακόλουθο ενθουσιώδες και γεμάτο πατριωτικό παλμό γράμμα, με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1940:
«Πειραιεύς 2 Νοεμβρ.1940
Αγαπημένε μου αδελφέ Νίκο,
Η μεγάλη ώρα εσήμανε. Η στιγμή της απελευθερώσεως της πολυπαθούς πατρίδος μας της Δωδεκανήσου έφθασεν. Οι άσπονδοι εχθροί μας και τύραννοι οίτινες επί 28 ολόκληρα χρόνια μετεχειρίζοντο τα βαναυσότερα και άνανδρα μέσα για να εξοντώσουν και να ιταλοποιήσουν τόσας χιλιάδας αμιγούς Ελληνικού πληθυσμού της μαρτυρικής μας Δωδεκανήσου, αυτοί οι ίδιοι εφαντάσθησαν ότι μπορούσαν να κατακτήσουν και την Ελλάδα. Αλλά κακώς υπελόγισαν και τα βρήκαν μπαστούνια, διότι ο Ελληνικός λαός έδωσε την πρέπουσαν απάντησιν εις τους ανάνδρους και δολοφόνους.
Έδραξε τα όπλα και όχι μόνον κατόρθωσε να αναχαιτίσει την προέλαση των μακαρονάδων, αλλά σε πέντε μέρες εισήλθεν ήδη εις το Αλβανικόν έδαφος καταλαβών σπουδαία στρατιωτικά υψώματα της Κορυτσάς.
Ούτω ο Ελληνικός στρατός μας δρέπει νέας σελίδας θριάμβου και δόξης, που προκαλεί τον θαυμασμόν ολοκλήρου του κόσμου.
Πήγα στας Αθήνας την πρώτη ημέρα της κηρύξεως του πολέμου και δεν μπορώ να σου περιγράψω Νίκο την αγανάκτησιν, αλλά και την ψυχραιμίαν και τον ενθουσιασμόν του λαού και των προσερχομένων εις τας τάξεις του στρατού.
Με την ιδίαν ψυχραιμίαν και ενθουσιασμόν προσήλθε και το αγαπημένο μας αδέλφι ο Στάμος [ πρόκειται για τον Ιδιοκτήτη και Διευθυντή Οφθαλμολογικής Κλινικής των Αθηνών και διατελέσαντα αργότερα Βουλευτή Δωδεκανήσου και Υπουργό Υγιεινής Σταμάτιο Κων/νου Μανούση ]. Χθες, Παρασκευή πρωί, ονομάσθη ως και πολλοί άλλοι ιατροί, Ανθυπίατρος και εκλήθη εις την μονάδα που ανήκει. Κι’ έτσι σήμερον το πρωί στα 7.20 π. μ. τον κατευοδώσαμεν εις τον σταθμόν με μεγάλην συγκίνησιν.
Αι ευχαί όλων μας τον συνοδεύουν. Ο Θεός μαζί του! Καλή Νίκη!»
(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Δωδεκανήσιος» της Νέας Υόρκης, αριθ. φύλλου 69, Δεκέμβριος 1940).
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1943. ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ LUIGI MORRICONE: Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1943 και λίγο πριν από την έναρξη της Γερμανικής κατοχής της Κω, στις 3 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς, ο εμβριθής και ικανότατος Ιταλός αρχαιολόγος Luigi Morricone θα αναγκαστεί λόγω των συνεχών βομβαρδισμών να διακόψει όλες τις αρχαιολογικές ανασκαφές στο νησί. Ειδικά στο Ασκληπιείο της Κω συμπληρώνοντας τις δικές του ανασκαφές, ανακάλυψε στις παρυφές του Ιερού αυτού μια ομάδα μυκηναϊκών όπλων και μερικά μικρά μυκηναϊκά και γεωμετρικά αγγεία, που μαρτυρούν την κατάληψη της περιοχής σε παλαιότερες της κλασικής εποχές. Ο Morricone ανακάλυψε ακόμη το σηκό ενός ναΐσκου, ελληνιστικών χρόνων, πάνω σε ύψωμα και νότια του τελευταίου ανδήρου, που ανήκε σίγουρα σε ένα τέμενος από εκείνα, που λέγεται ότι υπήρχαν γειτονικά του Ασκληπιείου. Οι διακοπείσες αρχαιολογικές ανασκαφές και αναστηλώσεις στο χώρο του Ιερού αυτού δεν συνεχίστηκαν από τότε και μέχρι σήμερα, με μόνη εξαίρεση την πρόσφατη επιμελή συντήρηση και κτιριακή αποκατάσταση του Επιγραφικού Μουσείου στις ΒΔ παρυφές του αρχαιολογικού χώρου του Ασκληπιείου.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1943. ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΠΟΒΑΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΩ: Η Ανώτατη Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση μετά την Ιταλική συνθηκολόγηση εφάρμοσε το προληπτικά οργανωθέν Σχέδιο «Άξων» για τον αφοπλισμό και την εξουδετέρωση των Ιταλικών Ενόπλων Δυνάμεων που θα προέβαλλαν αντίσταση. Στον Ελλαδικό χώρο εξουδετερώθηκαν εύκολα οι ιταλικές μονάδες εσωτερικού και καταστράφηκε η ιταλική μεραρχία στην Κεφαλονιά, καθώς και οι λοιπές μονάδες των Επτανήσων.
Για τις ιταλικές μονάδες της Δωδεκανήσου που αποσκίρτησαν από τη συμμαχία του Άξονα και με αφορμή την παρουσία των Άγγλων στα νησιά, σχεδιάστηκαν αποβατικές επιχειρήσεις στην Κω («Σχέδιο Πολική Αρκούδα») για την κατάληψη του νησιού και την εξασφάλιση του σημαντικού αεροδρομίου της Αντιμάχειας , στη Λέρο ( «Σχέδιο Τυφώνας») για την κατάληψη της εκεί σημαντικής αεροναυτικής βάσης και στη Σάμο για την εξουδετέρωση των δυνάμεων που έδρευαν στο νησί, σε συνδυασμό με την ήδη κυριευθείσα Ρόδο και την ανατολική ιταλοκρατούμενη ακόμα Κρήτη.
Την επιχείρηση κατά της Κω ανέλαβαν δυνάμεις των Γερμανών από την Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα και τα άλλα νησιά με βάση τις μονάδες της 22ης Μεραρχίας Πεζικού από την Κρήτη. Διοικητής της Ομάδας Μάχης ( Kampfgruppe) ανέλαβε ο εμπειροπόλεμος και σκληρός Υποστράτηγος Friendrich-Wilhelm Muller, διοικητής της 22ης Μεραρχίας Πεζικού στην Κρήτη. Η ναυτική υποστήριξη ήταν λόγω της έντονης Αγγλικής ναυτικής παρουσίας στο Αιγαίο μέτρια, ενώ η αεροπορική υποστήριξη και υπεροχή ήταν σχεδόν απόλυτη λόγω των ισχυρών αεροπορικών δυνάμεων που συγκεντρώθηκαν και της εγγύτητας των αεροδρομίων της Ρόδου και της Κρήτης.
Το σχέδιο της απόβασης προέβλεπε την κατανομή των μονάδων σε 3 ομάδες εισβολής για ταυτόχρονη κύρια απόβαση στην ακτή του Μαρμαρίου, με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της πόλης και του λιμανιού, βοηθητική απόβαση στη νότια ακτή ( στη θέση Άγιος Ζαχαρίας Δίκιου) για εξουδετέρωση της συγκέντρωσης πυροβολικού στον Αμπάβρη και άλλη δευτερεύουσα απόβαση στην ακτή Ψηλός Αγκρεμμός της Κεφάλου σε συνδυασμό με αεραπόβαση στο λαιμό Κεφάλου με σκοπό την κατάληψη του αεροδρομίου της Αντιμάχειας. Την επιχείρηση θα υποστήριζε η Γερμανική αεροπορία με βομβαρδισμούς σε επιλεγμένους στόχους και εγγύς υποστήριξη. Η μεταφορά των στρατευμάτων από Κρήτη και Πειραιά θα γινόταν με πλήθος πολεμικών πλοίων, που ευφυώς συγκεντρώθηκαν με κάθε μυστικότητα.
Οι Γερμανικές νηοπομπές ξεκίνησαν το απόγευμα της Παρασκευής 1ης Οκτωβρίου και μετά από παραπλανητικές κινήσεις έφθασαν σχεδόν απαρατήρητα και με ασφάλεια τις πρώτες ώρες της Κυριακής 3 Οκτωβρίου προ των προκαθορισμένων ακτών απόβασης. Τα παράκτια φυλάκια-παρατηρητήρια των Ιταλών διέγνωσαν την παρουσία των εισβολέων και συναγερμός διατάχθηκε στους αμυνόμενους με αρκετή όμως καθυστέρηση λόγω της έλλειψης πληροφοριών και της σύγχυσης από την εκτίμηση ότι ήταν αγγλικά πλοία.
Γύρω στις 03.30΄με 04.00΄το πρωί άρχισε η απόβαση. Στο Μαρμάρι αποβιβάστηκε το πρώτο κύμα, που σχεδόν χωρίς αντίσταση κατέλαβε όλη τη γύρω περιοχή, περιλαμβανομένου και του προσωρινού αεροδιαδρόμου της Αλυκής (όπου αιχμαλώτισαν τα εκεί έξι αγγλικά καταδιωκτικά Spitfire) καθώς και του κέντρου διοίκησης και διαβιβάσεων στα ΒΔ του λόφου Προφήτης Ηλίας. Οι επικοινωνίες διακόπηκαν με την ιταλική διοίκηση του νησιού. Είχε ξημερώσει όταν οι Γερμανοί στράφηκαν ανατολικά προς την πόλη εξουδετερώνοντας κάθε αντίσταση. Η προέλαση κατά μήκος του αμαξιτού (σημερινού επαρχιακού) δρόμου ήταν ακάθεκτη. Μέχρι το μεσημέρι έφθασαν προ της περιοχής Πελεζίκι, όπου είχε προωθηθεί και παραταχθεί το Αγγλικό και Ιταλικό τάγμα σε αμυντική γραμμή, που άρχιζε από τη θαλάσσια περιοχή της Λάμπης και έφθανε ως τις παρυφές του Ασκληπιείου.
Στην ακτή του Αγίου Ζαχαρία, στη νότια πλευρά του νησιού, οι εκεί Γρεναδιέροι, αφού διάβηκαν τη λοφοσειρά του Δίκιου στο ύψος της κορυφής του Ερημίτη, επιτέθηκαν κατά του στρατοπέδου στον Αμπάβρη, όπου συνάντησαν ισχυρή αντίσταση από τον ιταλικό λόχο επάκτιων πολυβόλων, που είχε ήδη φθάσει από το Παραδείσι. Καθυστέρησαν μέχρι τις απογευματινές ώρες, παρά την αεροπορική υποστήριξη.
Στην Κέφαλο οι Γερμανοί ειδικοί πεζοναύτες αποβιβάστηκαν με καθυστέρηση στην ακτή και δύσκολα ενώθηκαν με τους αλεξιπτωτιστές, που με ελάχιστες απώλειες προσγειώθηκαν στη ζώνη ρίψης στα Βολκάνια. Αφού εξασφαλίσθηκαν από τα δυτικά επιτέθηκαν προς το αεροδρόμιο «ιππαστί» της αμαξιτής οδού Κεφάλου-Κω, αίροντας τη μια αντίσταση μετά την άλλη. Κατέλαβαν τις πυροβολαρχίες του Φυτωρίου και το στρατόπεδο της Πλάκας. Μέχρι το μεσημέρι έφθασαν προ του αεροδρομίου, αλλά στον Άγιο Νικόλαο, όπου είχε ταχθεί ο κύριος όγκος του 3ου ιταλικού τάγματος και ο Αγγλικός λόχος, σταμάτησαν για αρκετά λόγω της αντίστασης που συνάντησαν. Ήδη κοντά στο αεροδρόμιο της Αντιμάχειας η 62η πυροβολαρχία με επικεφαλής τον Ιταλό Υπολοχαγό Camillo Nasca προσχώρησε στους Γερμανούς. Αμαχητί παραδόθηκε επίσης και ο Αντισυντ/ρχης Vincenzo Castrogiovanni.
Γύρω στις 10.00΄ το πρωί της 3ης Οκτωβρίου αποβιβάστηκε και το δεύτερο κύμα των Γερμανικών δυνάμεων καθώς και η Διοίκηση των επιχειρήσεων. Το πυροβολικό άργησε να βάλλει κι όταν διατάχθηκε να το κάνει λίγα θετικά αποτελέσματα πέτυχε. Οι Ιταλοί πυροβολητές βρέθηκαν απροετοίμαστοι. Οι πυροβολαρχίες η μια μετά την άλλη είτε καταστράφηκαν από την αεροπορία, είτε καταλείφθηκαν από τον προελαύνοντα εχθρό, είτε παραδόθηκαν, ενώ οι Γερμανοί έστρεψαν τα πυροβόλα εναντίον του εχθρού τους. Την ίδια τύχη είχε και η Ιταλική και Αγγλική αντιαεροπορική άμυνα.
Το απόγευμα η μάχη είχε σχεδόν κριθεί. Οι Ιταλικοί λόχοι στην περιοχή του Ασκληπιείου δέχτηκαν τα καταιγιστικά πυρά του Γερμανικού πυροβολικού, ο ένας κράτησε για λίγο, ο άλλος διαλύθηκε αφήνοντας εκτεθειμένους τους αμυνόμενους στον Αμπάβρη. Το Αγγλικό τάγμα συμπτύχθηκε εσπευσμένα προ των δυτικών παρυφών της πόλης, όπου πιέσθηκε κυρίως από την εχθρική αεροπορία. Το βράδυ ανατράπηκε και οπισθοχώρησε μέσω των σπιτιών, ανατολικά προς τα υψώματα του Ψαλιδιού και του Αγίου Φωκά. Η αντίσταση στον Αμπάβρη κάμφθηκε με την κατάρρευση των μετόπισθεν στο Πλατάνι και στην περιοχή του Ασκληπιείου και η κοντινή σημαντική βαριά πυροβολαρχία των 149 χιλ. καταλήφθηκε και έβαλλε πλέον με Γερμανούς χειριστές κατά των Άγγλων στα δυτικά της πόλης.
Στο αεροδρόμιο της Αντιμάχειας η άμυνα αργά το απόγευμα είχε διαλυθεί και οι αμυνόμενοι σχεδόν περικυκλωμένοι οπισθοχώρησαν προς το διάδρομο. Η Ιταλική διλοχία διέρρευσε στις χαράδρες, οι Άγγλοι τράπηκαν σε φυγή στις λαγκάδες προς την Καρδάμενα. Οι διοικητές των ιταλικών ταγμάτων πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Επίσης σ’ ένα καταφύγιο της Καρδάμενας, όπου βρίσκονταν πολλά άτομα έπεσε βόμβα, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 8 αθώοι πολίτες: η Καλλιόπη Αγρέλλη, ο Φίλιππος Αγρέλλης, ο Αντώνης Ιερομνήμων, ο Φίλιππος Παναγιώτου, ο Ευγένιος Παπαηλίας, η Κατερίνα Παπανικολάου, ο Γιώργος Πηλιούρας και ο Γάννης Φουρτούνης. Την ίδια μέρα σκοτώθηκε από βόμβα που έπεσε στο σπίτι του στην Καρδάμενα και ο Κωνσταντής Χατζηάμαλλος.
Το βράδυ ο Άγγλος Συντ/ρχης Kenyon αφού βεβαιώθηκε από τον ασύρματο ότι καμιά ενίσχυση δεν θα ερχόταν στην Κω για βοήθεια, όπως του είχαν υποσχεθεί, ανέφερε στην Ταξιαρχία στη Λέρο ότι η κατάσταση είναι εξαιρετικά κρίσιμη και σε συνεννόηση με την Ιταλική ηγεσία τις πρώτες πρωινές ώρες της Δευτέρας, 4ης Οκτωβρίου, διέταξε την αυτοδιάλυση και την προσπάθεια διεξαγωγής ανταρτοπόλεμου στο Δίκιο, μάταια όμως. Γιατί νωρίς το πρωί οι Γερμανοί ανέλαβαν με την υποστήριξη της αεροπορίας τους σφοδρή επίθεση σε όλα τα μέτωπα. Τρομερό υπήρξε το σφυροκόπημα αυτής της αποφράδας μέρας. Η πόλη της Κω καταλήφθηκε κι άρχισε η καταδίωξη των Άγγλων και των Ιταλών στα υψώματα του Αγίου Φωκά και του Σύμπετρου. Κατά εκατοντάδες οι ηττημένοι παραδίδονταν, γιατί δεν είχαν οδό διαφυγής. Ελάχιστοι μπόρεσαν να διαφύγουν τη νύχτα με τη βοήθεια σκαφών των ειδικών αγγλικών δυνάμεων προς τα απέναντι Μικρασιατικά παράλια, για να γλιτώσουν την αιχμαλωσία. Μερικοί κρύφτηκαν σε σπηλιές και σε χαράδρες, αλλά σύντομα αναγκάστηκαν να εμφανιστούν και να παραδοθούν στους Γερμανούς.
Στο αεροδρόμιο της Αντιμάχειας η μικρή άμυνα διαλύθηκε και οι φυγάδες κινήθηκαν προς την Καρδάμενα, το Γουρνιάτη και το Μαστιχάρι σε μια απέλπιδα προσπάθεια διαφυγής. Οι διώκτες, τους αιχμαλώτιζαν ή τους πολυβολούσαν με τα στούκας και το πυροβολικό ακόμη και μέσα στη θάλασσα, όπου πολλοί προσπαθούσαν να κολυμπήσουν με ό,τι πρόχειρο εύρισκαν. Όσοι από τους Ιταλούς μπόρεσαν να διασωθούν κατάφεραν να διαφύγουν προς την Τουρκία με τη βοήθεια των Κώων, οι οποίοι αντιμετώπισαν τους μέχρι πριν από λίγο κατακτητές τους με ανθρωπισμό, λησμονώντας τη διαγωγή τους στα περασμένα. Οι Κώοι πρόσφεραν σε όσους μπορούσαν άσυλο, φαγητό και ρούχα, βοηθώντας τους στη διαφυγή, παρά τις αυστηρότατες, αντίθετες διαταγές των Γερμανών. Κάποιοι από τους διασωθέντες Ιταλούς επαίνεσαν αργότερα το ενδιαφέρον και τη μεγαλοψυχία των κατοίκων του νησιού, αναγνωρίζοντας τις ευεργεσίες των Κώων.
Ως το απόγευμα της ίδιας ημέρας, 4ης Οκτωβρίου, οι Γερμανοί ήταν πλέον ουσιαστικά κυρίαρχοι του νησιού. Απόμενε μόνο ο 12ος Ιταλικός λόχος πεζικού της Κεφάλου, γύρω στους 200 άνδρες, που υπό τις διαταγές του Υπολοχαγού Franco di Giovanni αντιστάθηκε λίγο ακόμη, ώσπου απωθημένος στα δυτικά υψώματα και περικυκλωμένος από τους Γερμανούς, διαλύθηκε και παραδόθηκε. Οι Γερμανοί αιχμαλώτισαν τελικά 1.388 Βρετανούς και 3.145 Ιταλούς. Οι Γερμανικές απώλειες ανήλθαν σε 15 νεκρούς και τουλάχιστον 70 τραυματίες, ενώ οι Βρετανοί έχασαν 65 στρατιώτες. Για τις εκτελέσεις Ιταλών αξιωματικών θα αναφερθούμε στο αμέσως επόμενο δημοσίευμα.
Η κατάληψη της Κω από τους Γερμανούς υπήρξε μια σχεδόν προδιαγεγραμμένη υπέρ των επιτιθεμένων και άριστα οργανωμένη αποβατική επιχείρηση. Τα στοιχεία που παραθέσαμε προέρχονται, εκτός από άλλες παλαιότερες πηγές, και από τη σύνθεση του περιεχομένου των τριών νεότερων γερμανο-αγγλο-ιταλικών εκδόσεων: 1) του Peter Schenk, «Πόλεμος στο Αιγαίο 1941-1945», έκδοση Eurobooks (2008).Μετάφραση στην Ελληνική γλώσσα, 2) του Anthony Rogers, «Το ολίσθημα του Τσόρτσιλ. Οι Επιχειρήσεις στο Αιγαίο. Κως-Λέρος 1943», εκδόσεις Ιωλκός (2005) και 3) του Pietro Giovanni Liuzzi, “Kos, una tragedia dimenticata. Settembre 1943 / Maggio 1945”, έκδοση Casa Editrice & Libraria, Taranto, 2008. Ευχαριστίες οφείλω στον φίλο κ. Γιώργο Ανδρουλάκη, Υποστράτηγο ε. α., για τις εύστοχες στρατιωτικής ορολογίας και πολεμικής τακτικής υποδείξεις του, που πηγάζουν από ενδελεχή δική του ανέκδοτη μονογραφία, σχετική με τη σύσταση και τη στρατηγική των δυνάμεων του πολέμου αυτής της περιόδου στο νησί της Κω.
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1943. Η ΕΚΤΕΛΕΣΗ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ - ΤΑ ΣΚΛΗΡΑ ΜΕΤΡΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ: Οι Γερμανικές μονάδες εισβολής δεν παρέμειναν στην Κω. Ορισμένες, όπως και το Στρατηγείο και το επιτελείο τους, προωθήθηκαν στην Κάλυμνο, η οποία χρησιμοποιήθηκε σαν βατήρας για την επιχείρηση «Τυφώνας» κατά της Λέρου. Όσες παρέμειναν στην Κω, αφού κατέλαβαν τα κύρια στρατηγικά σημεία του νησιού, προωθήθηκαν στο λιμάνι της πόλης , στο Μαρμάρι και στο Τιγκάκι έτοιμες για τη μεγάλη επίθεση κατά της Λέρου. Κι αυτές που κατέλαβαν την Κω τις αντικατέστησαν μονάδες της 999 Μεραρχίας Φρουρίων, που τα απομεινάρια της μετά την ήττα στη Βόρειο Αφρική τοποθετήθηκαν στα νησιά του Αιγαίου. Τις μονάδες αυτές αποτελούσαν αντιφρονούντες πολιτικοί κρατούμενοι, ποινικοί κατάδικοι με αντάλλαγμα την ευνοϊκότερη ποινή καθώς και Αυστριακοί.
Τους Ιταλούς στρατιώτες που αιχμαλώτισαν οι Γερμανοί στην Κω μετέφεραν στο Κάστρο της Νεραντζιάς και στο αεροδρόμιο της Αντιμάχειας. Οι Άγγλοι αιχμάλωτοι μεταφέρθηκαν επίσης στο Κάστρο και στο Διοικητήριο. Στις 5 Οκτωβρίου τους δόθηκε τροφή και κλινοσκεπάσματα, ενώ στους Ιταλούς ελάχιστη τροφή έδωσαν ύστερα από 3 μέρες. Γενικά η συμπεριφορά των Γερμανών προς τους Ιταλούς αιχμαλώτους υπήρξε βάναυση. Ειδικά οι αιχμαλωτισθέντες Ιταλοί αξιωματικοί μεταφέρθηκαν στους κεντρικούς στρατώνες στο Λινοπότη. Μετά από συνοπτικές δίκες στο Λινοπότη (όπου προήδρευσε ο ίδιος ο Στρατηγός Muller) και στην Αντιμάχεια, τους προτάθηκε να συνεργαστούν με τα γερμανικά στρατεύματα. Ελάχιστοι δέχτηκαν. Οι περισσότεροι, γύρω στους 103, ανάμεσά τους και ο Συνταγματάρχης Felice Leggio, αρνήθηκαν, υπογράφοντας έτσι την καταδίκη τους. Οδηγήθηκαν στις 5 Οκτωβρίου, κατά το ηλιοβασίλεμα, προς την παραλία, δίνοντάς τους να καταλάβουν ότι θα τους μεταφέρουν στη Γερμανία. Είχαν ήδη προχωρήσει αρκετά στο βαλτώδες έδαφος της τοποθεσίας Νιδιές, πολύ κάτω από το Φούσκωμα, όταν ακούστηκε ξαφνικά ο κρότος των πολυβόλων, που κρυμμένα καθώς ήταν στους θάμνους, έριξαν τις ριπές τους και σκόρπισαν το θάνατο. Έτσι εκτελέστηκαν, καθώς βάδιζαν κλιμακωτά ο ένας πίσω από τον άλλο, οι Ιταλοί αξιωματικοί της Κω. Τα πτώματα, που βρέθηκαν αργότερα σε 8 μεγάλους λάκκους κοντά στις αλυκές του Λινοπότη, ήταν μονάχα 66. Τον Μάρτιο του 1945 ξεθάφτηκαν και μεταφέρθηκαν σε κοινό τάφο στο Καθολικό Νεκροταφείο της Κω, χωρίς ένδειξη ονόματος και βαθμού. Το 1954 τα οστά των εκτελεσθέντων Ιταλών αξιωματικών μεταφέρθηκαν σε στρατιωτικό κοιμητήριο του Μπάρι, ενώ το 1992, μετά από πρόταση της Ιταλικής Ένωσης Βετεράνων του Αιγαίου, ο Δήμος της Κω κατασκεύασε και τοποθέτησε στο Καθολικό Νεκροταφείο της Κω ένα πέτρινο μνημείο με τα ονόματα των εκτελεσθέντων.
Με την επικράτηση των Γερμανών στην Κω μια καινούργια περίοδος τρομοκρατίας και βαρβαρότητας αρχίζει. Οι Ναζιστές λεηλατούν τα χωριά και την πόλη και επιδίδονται στη διαρπαγή των σπιτιών και των καταστημάτων, εκείνων κυρίως των ιδιοκτητών που είχαν απομακρυνθεί από την πόλη εξαιτίας των βομβαρδισμών. Προχωρούν σε επιτάξεις των δημητριακών και των άλλων τροφίμων και καθιστούν το πρόβλημα επισιτισμού των κατοίκων ακόμη οξύτερο. Ευφορότατες εκτάσεις του νησιού θα παραμείνουν ακαλλιέργητες, γιατί οι Γερμανοί θα τις επιτάξουν και θα τις ναρκοθετήσουν. Όλα τα μεταφορικά μέσα, ως και αυτά τα ποδήλατα που χρησιμοποιούσαν οι Κώοι, περιήλθαν στην κατοχή των Γερμανών στρατιωτών. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι πριν από τη Γερμανική εισβολή υπήρχαν στην Κω 47 αυτοκίνητα (17 φορτηγά, 17 ιδιωτικά και 13 που εξυπηρετούσαν την πιάτσα), 10 μοτοσυκλέτες και 1000 περίπου ποδήλατα.[Στοιχεία προερχόμενα από Έκθεση της Ιταλικής Αστυνομίας].
Ο ίδιος ο Στρατηγός Muller προέβη στην επίταξη του επί της οδού Ιπποκράτους σπιτιού του έγκριτου εμπόρου Γιαννίκου Τριπολίτη, στο οποίο διέμεινε για να αναπαυθεί τα δυο πρώτα βράδια μετά την απόβαση των δυνάμεών του στην Κω, κρίνοντάς το κατάλληλο για τις διανυκτερεύσεις του στην πόλη και πιστεύοντας ότι βρισκόταν σε ασφαλές σημείο. Τέσσερις μέρες αργότερα οι Γερμανοί λεηλάτησαν το εμπορικό κατάστημα των Αδελφών Τριπολίτη, που βρισκόταν στο ισόγειο του ίδιου σπιτιού. Και δεν ήταν το μόνο κατάστημα που έτυχε της βάρβαρης λεηλασίας των δυνάμεων κατοχής.
Γενικά οι νέοι κατακτητές συμπεριφέρθηκαν στους πολίτες με κτηνώδη τρόπο. Επέβαλαν συσκότιση στα σπίτια και απαγόρευσαν τη χρήση όλων των ραδιοφώνων, για να μην πληροφορούνται οι κάτοικοι τις Συμμαχικές επιτυχίες στα διάφορα πολεμικά μέτωπα. Συχνά έκαναν επίσης μπλόκα και συγκέντρωναν τους άνδρες στους ιταλικούς στρατώνες για να τους ερευνήσουν μη τυχόν μεταξύ του ντόπιου πληθυσμού κυκλοφορούν και Άγγλοι. Δεν ήταν άλλωστε λίγοι οι Άγγλοι, οι οποίοι ντυμένοι με πολιτικά ρούχα, που τους προμήθευαν οι Κώοι, φυγαδεύονταν μαζί με Ιταλούς αιχμαλώτους για την Τουρκία. Πάνω από 640 ανέρχονται οι διασωθέντες Άγγλοι και Ιταλοί, σύμφωνα με μαρτυρία του αντιφασίστα Ιταλού Διοικητή της Αστυνομίας Dante Zucchelli. Ανάμεσά τους ήταν και ο Άγγλος αξιωματικός των αλεξιπτωτιστών John Christy, ο οποίος καθώς ήταν κλεισμένος στο Κάστρο δραπέτευσε μια νύχτα και κολυμπώντας βγήκε στον Άγιο Γαβριήλ και κρύφτηκε σ’ ένα ελαιώνα. Εκεί τον συνάντησε ο Διαμαντής Γιαννιός, του έδωσε να φορέσει ρούχα του πατέρα του και τον οδήγησε στα Λουτρά της Κω. Από εκεί μαζί με άλλους διαφυγόντες Άγγλους αιχμαλώτους ο Γιαννιός τους φυγάδευσε με μια σχεδία για την Τουρκία. Άλλος ένας αξιωματικός της Αγγλικής Αεροπορίας ,ο Roy Cottle από τη Γλασκώβη, που τραυματισμένος νοσηλευόταν στο Νοσοκομείο της Κω, φυγαδεύτηκε από τον Παντελή Τριπολίτη και τον Βαγγέλη Σταυράκη. Αργά τη νύχτα, με κίνδυνο να γίνουν αντιληπτοί, οι δυο Κώοι οδήγησαν από την πίσω πόρτα του Νοσοκομείου τον Άγγλο αξιωματικό και αφού τον έκρυψαν σ’ ένα εξοχικό καταφύγιο, τον φυγάδευσαν μαζί με τον Περικλή Ι. Ζερβάνο για την Τουρκία.
Η ΕΘΙΜΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΩ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΗΝΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟ
Με τα πρωτοβρόχια που έρχονται πολλές φορές στο νησί από τις αρχές Οκτωβρίου οι αγρότες της Κω προετοιμάζονται για το ξεκίνημα της σποράς και του ζευγαρίσματος. Γίνεται τότε το «ευκολόημα» του σπόρου, όπου οι γεωργοί καλούν τον παπά στο σπίτι, μια δυο μέρες πριν αρχίσουν τη σπορά, για να κάμει αγιασμό και δίνεται απ’ όλους η ευχή «καλή χρονιά να’ χωμε». Πέρα όμως από τα έθιμα που σχετίζονται με τις αγροτικές ασχολίες αυτού του μήνα και που αναφέρει διεξοδικά ο αείμνηστος Αναστάσιος Καραναστάσης στη μελέτη του «Οι ζευγάδες της Κω. Η ζωή και οι ασχολίες των» [Λαογραφία 14 (1952), σελ. 276-282], σε όλο το νησί επικρατούσε το παμπάλαιο έθιμο να γίνονται από τον Οκτώβριο ως τα μέσα Νοεμβρίου, οπότε αρχίζει το «Σαραντάμερο» (δηλ. η νηστεία των Χριστουγέννων), τα λεγόμενα «χοιροσφάγια» και να ανοίγονται τα καινούργια κρασιά.
Κάθε οικογένεια της Κω που είχε τα «θρεφτά» της έκανε και τα χοιροσφάγια της. Πελώριοι χοίροι, 150-200 οκάδων[ 1 οκά=1280 γραμμάρια ] σφάζονταν τα ξημερώματα συνήθως κάποιας Κυριακής του Οκτωβρίου, ενώ τα άστρα έλαμπαν ακόμη στον ουρανό. Προσκαλούσαν οι συγγενείς και οι φίλοι της οικογένειας σ’ ένα αληθινό ξεφάντωμα γλεντιού, όπου μετά το σφάξιμο, το αποτρίχωμα, το τρίψιμο και το τεμάχισμα του χοίρου ψήνονταν στα κάρβουνα ή τηγανίζονταν οι λιχουδιές, όπως η σπλήνα, το συκώτι, οι μπριζόλες κ.α. Ανοίγονταν τότε τα βαρέλια της νέας σοδειάς και το κρασί έρεε άφθονο, ενώ τα παιδιά χαιρόντουσαν να παίζουν με τη «φούσκα» (ουροδόχο κύστη) του χοίρου. Οι νοικοκυρές μάζευαν τα «σίγλινα» ή τις «μπουκκιές», που καβούρδιζαν κι έβαζαν κατόπιν στα «κουζιά» (μικρά πήλινα πιθάρια ) για την «κουμπάνια» του χειμώνα, μαζί με τα εύγευστα «πουμπάρια» (λουκάνικα φτιαγμένα από έντερα, ψιλοκομμένα και πασπαλισμένα με μπαχαρικά κρέατα του χοίρου), την κάτασπρη «γλίνα» (το πηγμένο λίπος του χοίρου) και άλλα παρασκευάσματα. Τα πόδια ,το κεφάλι και το λαιμό του χοίρου, αφού τα έβραζαν, έριχναν στο ζωμό τους ξύδι ή λεμόνι, τα άφηναν να πήξουν και είχαν τότε την υπέροχη «πηχτή». Οι «πιστικοί» (βοσκοί) , αν έσφαζαν μαύρο χοίρο, κολλούσαν το «μούτσουνό» του στην πόρτα της μάντρας, για να διώχνει τον κεραυνό και να προστατεύει τη φαμελιά τους από τη βασκανία (δηλ. το κακό μάτι).
Στις 26 Οκτωβρίου γιορτάζει πανηγυρικά και ο ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου, στις Χαϊχούτες, την ανατολική συνοικία του Ασφενδιού. Είναι πολύς ο κόσμος που προστρέχει στον Εσπερινό και τη Λειτουργία, για να τιμήσει τη μνήμη του Μεγαλομάρτυρα και Μυροβλύτη Αγίου Δημητρίου, σε ένα συνοικισμό που δυστυχώς βιώνει στις μέρες μας την πλήρη ερήμωση.