Το εξωκκλήσι της Οσίας Μελούς στη Βουρίννα της Κω έχει πλέον σήμερα ταυτιστεί από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία ότι ανήκει στη Βυζαντινή-Μεταβυζαντινή εποχή και ορθά χαρακτηρίστηκε από τον Γερμανό αρχαιολόγο Rudolf Herzog (1871-1953), που το επισκέφθηκε λίγο πριν από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1933 μαζί με τον Ελβετό συνάδελφό του Paul Schazmann (1871-1946), ως το πρώτο εξωκκλήσι, που οικοδομήθηκε στην Κω κατά την περίοδο των χριστιανικών χρόνων. Στο παμπάλαιο αυτό εκκλησάκι ξεχωρίζουν το Άγιο Βήμα, το μαρμάρινο υπέρθυρο με την επιγραφή και ελάχιστα ψήγματα αγιογραφίας (σημ. 1).
Το μαρμάρινο υπέρθυρο του εξωκκλησιού, όπως έγραψε και ο Μητροπολίτης Κω Εμμανουήλ Καρπάθιος, έχει μήκος 2.50 μ. περίπου, ύψος 2 μ. και πλάτος 1.50 μ., την δε επιγραφή είχαν αντιγράψει οι πιο πάνω αρχαιολόγοι χωρίς να γνωρίζουμε αν την δημοσίευσαν κάπου. Το έτος 1948 το εκκλησάκι ανοικοδομήθηκε από τον κτηνοτρόφο της περιοχής Βασίλειο Πέτσαλη, κατόπιν αδείας του τότε Μητροπολίτη Κω, ο οποίος αγνοούσε, όπως ομολόγησε αργότερα στα δημοσιεύματά του, την ιστορική φύση και αξία του μνημείου. Ο ίδιος απέδωσε, μάλιστα, και την ονομασία της Αγίας Μελούς σε παραφθορά του ονόματος της Οσίας Μελάνης, που εορτάζει την 31η Δεκεμβρίου (σημ. 2).
Το 1998 ο Καθηγητής Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής με ένα άκρως αποκαλυπτικό δημοσίευμά του, ήλθε να αναταράξει τα πλέον της μιας 70ετίας λιμνάζοντα ύδατα γύρω από την προέλευση του τοπωνυμίου της Οσίας Μελούς, για το οποίο υπήρχαν ποικίλες ετυμολογικές ερμηνείες. Μας έκαμε γνωστά τα κείμενα μερικών στιχηρών τροπαρίων αφιερωμένων στο υπαρκτό πια πρόσωπο της Οσίας Μελούς στην Κω, μεταγραμμένων από Παρισινό Κώδικα, τα οποία είχε ήδη εκδώσει ο επιφανής αγιολόγος François Halkin και αποδίδονται στον Μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη (του τέλους του 15ου αι.) (σημ. 3).
Το έτος 2010 ο νυν Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ επέδειξε ομολογουμένως αξιοθαύμαστο ζήλο και επιμέλεια για τη συντήρηση και τον ευπρεπισμό του ναΐσκου, όπως, άλλωστε, πράττει και για όλους τους ναούς και τα εξωκκλήσια της δικαιοδοσίας του, τον μετονόμασε «Ιερόν μονύδριον της Αγίας Μελούς», καθιέρωσε ως ετήσιο εορτασμό του το πρώτο Σάββατο του μηνός Ιουλίου, φρόντισε για την εικονογράφηση της Αγίας και συνέθεσε το απολυτίκιό της σε ήχο πλ. α΄. Ο ίδιος συνέταξε σχετικό πόνημα, που υπέβαλε ως μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στον τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, περίληψη του οποίου δημοσιεύθηκε το έτος 1912 στον ΙΒ΄ τόμο «ΤΑ ΚΩΑΚΑ», που εκδίδει ο Πνευματικός Όμιλος Κώων «Ο Φιλητάς» (σημ. 4), ενώ το 2014 κυκλοφόρησε αυτοτελώς και το σύγγραμμά του από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ με τίτλο: «Η Οσία Μελώ στη Βουρρίνα της Κω. Λαϊκή Παράδοση και Λατρεία».
Στην πιο πάνω περίληψη («πρόδρομη ανακοίνωση», όπως αποκαλείται) μας πληροφορεί ότι αφού φρόντισε για τον καθαρισμό της επιγραφής στο ανώφλιο του ναΐσκου από το παχύ στρώμα επιχρίσματος, με το οποίο είχε αυτή επί μακρόν επικαλυφθεί, εμφανίστηκε, όπως φρονούσε, η ακόλουθη εικόνα:
α̗νπΓ ΜΗΝΙ
ΙΟν † λΙω
δηλαδή: «1483 μηνί Ἰουλίῳ»
αφήνοντας να νοηθεί ότι το εκκλησάκι της Οσίας Μελούς αναγέρθηκε ή τουλάχιστον ανακαινίσθηκε τον Ιούλιο του έτους 1483 επί αρχιερατείας του Μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη (σημ. 5) κατά την περίοδο, δηλαδή, της κατοχής της Κω από τους Ιωαννίτες Ιππότες.
Φρονώ ότι η τεχνική της αντιγραφής μιας επιγραφής χρειάζεται κυρίως ξεχωριστή προσοχή, επιμέλεια και υπομονή· πρέπει να έχει κανείς καθαρή αντίληψη, να δέχεται όχι μόνο τα καινούρια, αλλά και τα πρωτογενή παλαιά, ιδίως όταν αυτά αποκρυπτογραφούνται από έμπειρους και δοκιμασμένους ερευνητές, και να μπορεί να ανακαλεί στη μνήμη του κείμενα της ίδιας σειράς· γιατί, αν πρόκειται για πολύ φθαρμένες ή ασβεστωμένες με παχύ στρώμα ασβέστη πέτρες ή μάρμαρα, αυτός που ξέρει περισσότερα μπορεί και διαβάζει καλύτερα.
Ο Μητροπολίτης κ. Ναθαναήλ γνωρίζει πολύ καλά, αλλά παρέκαμψε, ίσως από αγνή και ευλαβή εκκλησιαρχική πρόθεση, την αντιγραφή της επιγραφής που μας έδωσε ο αείμνηστος Κώος αρχαιοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης, από τον οποίο μαθαίνουμε αρχικά την ύπαρξη του «εκκλησιδίου Αγιά-Μελού» (σημ. 6), ενώ στο Β΄ Μέρος των Κωίων του ο ακάματος αυτός αρχαιοδίφης και ερευνητής της Κωακής γης σημειώνει: «Επί του ανωφλίου της θύρας τούτου του εκκλ. φαίνονται γεγραμμένα μεταξύ δύο σταυρών «αγ πηγήν Ιουλίου Χιω» παρ’ αρχαιότερα εξεσμένα γράμματα» (σημ. 7). (Η υπογράμμιση είναι δική μου).
Τρία πράγματα μας αποκαλύπτει στο πιο πάνω κείμενό του ο εμβριθής Ιάκωβος Ζαρράφτης: α) ότι μεταξύ δυο σταυρών φαίνεται γραμμένη μια επιγραφή, β) ότι η επιγραφή φέρει τέσσερις λέξεις: «αγ πηγήν Ιουλίου Χιω» και γ) ότι η επιγραφή είναι γραμμένη δίπλα σε αρχαιότερα ξυσμένα γράμματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ζαρράφτης υπήρξε ένας εξοικειωμένος σχετικά με την αντιγραφή των επιγραφών μελετητής της Κωακής Ιστορίας. Τούτο, άλλωστε, αναγνωρίζουν και επιβεβαιώνουν με τις βιβλιογραφικές τους αναφορές και παραπομπές οι ξένοι αρχαιολόγοι R. Herzog, L. Laurenzi, M. Segre, G. P. Carratelli, L. Morricone, κ.ά. καθώς και οι νεότεροι Έλληνες αρχαιολόγοι και επιγραφικοί.
Η επιγραφή, λοιπόν, όπως την είδε και την αντέγραψε ο Ιάκωβος Ζαρράφτης, είχε την ακόλουθη εικόνα:
† αγ πηγήν Ἰουλίου Χιω †
Προφανώς πρόκειται για συντομογραφία στενογραφικού χαρακτήρα που συναντιέται πολύ συχνά τον ΙΑ΄ και ΙΒ΄ αιώνα και μάλιστα σε λόγιας καταγωγής επιγραφές. Απόδειξη το Χιω, που εξακολουθεί να διακρίνεται μέχρι σήμερα ολόκληρη η λέξη (βλέπε φωτογραφία), η οποία προέρχεται από το μτγν. και μσν. Χιόω-Χιῶ, που σημαίνει 1) σημειώνω με το γράμμα Χ ή με σταυρό και 2) γράφω σταυροειδώς (Liddell &Scott, Μέγα Λεξικόν Δημητράκου, Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας Παπύρου). Και καθώς πρόκειται για βραχυγραφία του χαράκτη, που υπογράφει σταυροειδώς, δηλ. ως σταυροσημειούμενος +, δεν θα ήταν απαρατήρητη η συμπλήρωση και ο ορθός τονισμός των λέξεων της επιγραφής, που μας δίνει ο Μιχάλης Δ. Παξινός: † ἁγιασθεῖσαν πηγήν Ἰουλίου χιῶ † (σημ. 8). Αντλούνται έτσι δυο ουσιαστικές πληροφορίες, τις οποίες επισημαίνει και ο Παξινός: α) ότι η πηγή του σημερινού Κοκκινόνερου, που βρίσκεται πολύ κοντά στο εκκλησάκι, ονομαζόταν, τουλάχιστον κατά τους μέσους χρόνους, πηγή Ι ο υ λ ί ο υ και β) ότι ο χαράκτης της επιγραφής, που πιθανόν να ήταν ο μοναχός που αναφέρει ο Ζαρράφτης (σημ. 9), είχε καθαγιάσει την πηγή, που σημαίνει ότι τη θεωρούσαν έκτοτε ως αγίασμα. Η χάραξη, άλλωστε, μιας επιγραφής, όπως αποδίδεται πιο πάνω, σκόπευε στο να μάθουν όλοι να βλέπουν και να αναγνωρίζουν την ευγνωμοσύνη του θρησκευόμενου λαού προς τους ευεργέτες του.
Την είδηση για τον μοναχό, που αναφέρει ο Ζαρράφτης, τη μνημονεύει και ο Μητροπολίτης κ. Ναθαναήλ, δεχόμενος, μάλιστα, ότι τα ερείπια του ασκητηρίου του μοναχού αυτού σώζονται μέχρι σήμερα 50 περίπου μέτρα νότια του ναού της Οσίας Μελούς. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να επισημαίνει, εκτός του Κοκκινόνερου, την ύπαρξη και άλλων ιαματικών (ηφαιστειακών) πηγών, που απλώνονται στα ανατολικά του εκκλησιδίου.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω ένα πολύ σημαντικό στοιχείο. Για να μπορέσουμε να κάνουμε την ιστορία να αναβλύσει μέσα από τις επιγραφές, πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε όλες και πάντα από τη γεωγραφική τους σκοπιά. Αυτή η φροντίδα διαπερνά κάθε στιγμή την επιγραφική· ο επιγραφολόγος ή όποιος τολμά να μελετήσει, να προσεγγίσει, να εμβαθύνει και να ερμηνεύσει μια επιγραφή, πρέπει να έχει πάντα στο νου του τις ιδιαίτερες τοπικές συνήθειες. Κάθε επιγραφή πρέπει να θυμίζει μια τοποθεσία. Έτσι θα αντλούμε ιστορικό υλικό και από την παραμικρή επιγραφή που είναι χαραγμένη οπουδήποτε σε ένα χώρο. Άλλωστε όλη η Ανθρώπινη Ιστορία έχει απαραίτητα και το ανάλογο γεωγραφικό της υπόβαθρο.
Αυτές οι απόψεις, που ανήκουν στον διακεκριμένο Γάλλο ιστορικό, αρχαιολόγο και επιγραφικό Louis Robert (1904-1985), μου έδωσαν την έμπνευση να οδηγηθώ καλοπροαίρετα σε μια άλλη προσέγγιση στη μεταγραφή της επιγραφής του υπέρθυρου στο εκκλησάκι της Οσίας Μελούς. Ακολουθώντας, λοιπόν, το γεωγραφικό υπόβαθρο της περιοχής και προς επίρρωση των ισχυρισμών μου κατέφυγα σε νεότερη επιστημονική γεωλογική αποτύπωση του χώρου, όπως αυτή περιγράφεται αναρτημένη τελευταία στο διαδίκτυο (με ημερομηνία 31/5/2013) από τον Κώο Γεωλόγο Νικόλαο Ιερομνήμονα, που φέρει τον τίτλο: «Ο αινιγματικός βράχος της Οσίας Μελούς (σημ. 10)».
Γράφει ο Νικόλαος Ιερομνήμων: «ηΤο ξωκκλήσι έχει κατασκευαστεί με τρόπο ώστε ο βόρειος τοίχος του ναού να είναι στερεωμένος σε έναν εντυπωσιακό ογκόλιθο που είναι σφηνωμένος σε προσχώσεις του χειμάρρου του Κοκκινόνερου. Αν και το υπάρχον κτίσμα έχει επισκευαστεί το 1948, εκείνο που είναι βέβαιο ότι δεν έχει «πειραχτεί» είναι ο χαρακτηριστικός βράχος που δεσπόζει στην περιοχή εδώ και χρόνια. Ο αινιγματικός βράχος της Μελούς είναι ο παλαιότερος γεωλογικός σχηματισμός του νησιού και το αρχαιότερο γνωστό πέτρωμα του ελληνικού χώρου. Ανήκει γεωλογικά στην Υποπελαγονική γεωτεκτονική ζώνη, δηλαδή αποτελεί μια πλαγιά της προέκτασης προς Ανατολάς της Πελαγονικής. Μιας αρχαίας υποθαλάσσιας οροσειράς -σήμερα πια δεν υπάρχει - που αποσπάσθηκε από την Πανγαία και εκατέρωθεν της οποίας αναπτύχθηκαν δυο ωκεάνιες περιοχές (ζώνη Αξιού και Υποπελαγονική). Τα υλικά από τα οποία αποτελείται δημιουργήθηκαν πριν από το σπάσιμο της υπερηπείρου Πανγαίας, περίπου 440-410 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρόκειται για σχιστόλιθο μελανού χρώματος φυλλιτικής σύστασης, με φλέβες λευκού χαλαζία, δηλαδή για μεταμορφωμένο πέτρωμα χαμηλού βαθμού μεταμόρφωσης. Είναι παιδί των τεκτονικών πλακών της Γης και σχετίζεται με την δημιουργία των οροσειρών ………. Λίγα μέτρα βορειότερα του ναού υπάρχουν ερείπια μοναστηριού που χρονολογούνται από το έτος 1018. Ο Ζαρράφτης ισχυρίζεται ότι κάποιος μοναχός έζησε εκεί θεραπεύοντας τους πιστούς με τα πλούσια ιαματικά νερά της περιοχής. Παλαιότερα το σημερινό ρέμα του Κοκκινόνερου ονομαζόταν «Ιούλιο», επειδή το επισκέπτονταν οι ντόπιοι τον Ιούλιο και Αύγουστο για τα πλούσια νερά του (σημ. 11). Στην μαρμάρινη είσοδο του ναού της Μελούς είναι χαραγμένη η φράση «πηγήν Ιουλίου Χιω» που επιβεβαιώνει αυτή την άποψη».
Στη συνέχεια ο Νικόλαος Ιερομνήμων εξηγεί πώς βρέθηκε εκεί ο βράχος και περιγράφοντας τη γεωλογία της περιοχής, που εκτός από την παρουσία σχιστολίθων και άλλων νεότερων αποθέσεων μαργαϊκών κυρίως πετρωμάτων ποικίλης λιθολογικής σύστασης, που συσσωρεύτηκαν μέσω κατολισθήσεων βράχων από τις παρακείμενες απότομες πλαγιές, καταλήγει: «Ο βράχος της Μελούς πιθανόν αποκόπηκε από διαδικασίες αποσάθρωσης-διάβρωσης, μετακινήθηκε λόγω βαρύτητας ή κάποιου έντονου πλημμυρικού φαινομένου του παρελθόντος (πριν από το 1018), ισορρόπησε λόγω κλίσης εδάφους ή κάποιων εμποδίων που βρέθηκαν στη διαδρομή του και στο τέλος σφηνώθηκε στα φερτά υλικά του Ιούλιου ρέματος ή Κοκκινόνερου».
Έχουμε, λοιπόν, εδώ μια πρώτη επιστημονική εκδοχή ότι το Κοκκινόνερο λεγόταν παλιά Ιουλιόνερο και ήταν φυσικό η πηγή να αποκαλείται: πηγή Ιουλίου. Αλλά και από την αρχαία γραμματολογία έχουμε τη μαρτυρία που μας δίνει ο Έλληνας ιστορικός της ρωμαϊκής εποχής Δίων ο Κάσσιος (155-235 μ. Χ.), ο οποίος αναφέρει στα έργα του το «Ιούλιον Ύδωρ» (σημ. 12). Θα επιμείνω ακόμη για λίγο στην ερμηνεία του ονόματος του Ιουλιόνερου, που πήρε μεταγενέστερα την ονομασία Κοκκινόνερο. Ξεκινώ από το Κτηματολόγιο της Κω, όπου συναντιέται γραμμένη από τους Ιταλούς η ονομασία της μεταλλικής πηγής ως Chisil Su ( εκ μεταφοράς από τις τουρκικές λέξεις Kizil su = Kόκκινο νερό) (σημ. 13). Βλέπουμε, δηλαδή, ότι κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας η πηγή ονομαζόταν έτσι από τους Τούρκους, γι αυτό και οι κάτοικοι της Κω διατήρησαν αυτή την ονομασία εξελληνισμένη, δηλαδή Κοκκινόνερο. Στους αρχαίους όμως χρόνους η ονομασία πρέπει να ήταν διαφορετική. Αν καταφύγουμε και πάλι στην παλαίτυπη έκδοση του 1514 του Λεξικού του Ησύχιου του Αλεξανδρινού (5ος μ. Χ. αιώνας) θα συναντήσουμε τη λέξη: ἰολάδα, δηλαδή τα ἰοειδῆ χρώματα (μελανά και πορφυρά). Ο ίδιος λεξικογράφος αναφέρει επίσης τη λέξη: ἴωλον, δηλ. μέλαν και επεξηγεί τη λέξη: ἰοειδές ως μέλαν, ἢ ἀνθηρόν ἐν τῷ ὁράσθαι· πορφυροῦν (σημ. 14). Βλέπουμε εδώ ότι με τις λέξεις: τα ιολάδα και τα ίωλα προσδιόριζαν στην αρχαιότητα τα βαθύσκουρα και πορφυρά χρώματα. Είναι πιθανόν, λοιπόν, και η μεταλλική πηγή της Κω να είχε αντίστοιχη ονομασία καθώς το χρώμα των σημείων, από τα οποία περνούσε το νερό της, γινόταν πορφυρό με απόκλιση προς το χρώμα της σκουριάς εξαιτίας των ψηγμάτων που κατακάθονταν στην κοίτη του ρεύματος. Πολλές όμως είναι οι ονομασίες πανελλαδικά των πηγών, των ποταμών, των λιμνών κ.ά. που υπέστησαν αλλοίωση ή και εξαφάνιση στο πέρασμα των αιώνων.
Η επιγραφή στο υπέρθυρο του ναΐσκου της Οσίας Μελούς, όπως εμφανίζεται σήμερα μετά την αφαίρεση του πυκνού στρώματος του ασβέστη, δεν έχει κατ’ αρχήν τους δυο σταυρούς εκατέρωθεν της, που αναφέρει ο Κώος αρχαιοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης, αλλά στη μέση ένα σταυρό που ανακύπτει από μια φυτική διακοσμητική απόληξη. Επί πλέον στη σύνθεσή της εμφανίζεται με μια ανομοιομορφία γραμμάτων. Χρησιμοποιήθηκε τόσο η μικρογράμματη όσο και η κεφαλαιογράμματη γραφή. Ενώ, δηλαδή, όλα τα γράμματά της αποδίδονται μικρά, στην πάνω δεξιά πλευρά έχει χαραχθεί με κεφαλαία γράμματα μόνο η λέξη: ΜΗΝΙ (σημ. 15). Χαρακτηριστικό μήπως γνώρισμα ανεπαρκούς γραμματικής κατάρτισης του συντάκτη της επιγραφής ή κάποια μεταγενέστερη εμβόλιμη προσθήκη αυτής της λέξης στο κείμενό της; Αυτό όμως χρίζει περαιτέρω διερεύνησης από τους ειδικούς στην επιγραφική.
Επί πλέον το γράμμα χ της λέξης Χιω, από την αρχική αντιγραφή του Ζαρράφτη, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι τόσο ευδιάκριτο, που δεν θα χωρούσε πια μια άλλη, διαφορετική απόδοση εκείνης της αντίστοιχης λέξης. Κατόπιν όλων των ανωτέρω νομίζω ότι θα μπορούσε να είχε αποκατασταθεί πλήρως η από τον Κώο αρχαιοδίφη αναγνωσθείσα στις αρχές του 20ού αιώνα επιγραφή στο υπέρθυρο του ναΐσκου της Οσίας Μελούς ως: «†αγ πηγήν Ἰουλίου Χιω†», που συνδέει το ναΐσκο αυτό με την παρακείμενη ιαματική πηγή του Κοκκινόνερου, χωρίς η βραχυγραφία αυτή να παραγκωνίζει ή να υποβαθμίζει την αγιολογική σημασία της αφιέρωσης του ναΐσκου στην Οσία Μελώ, ούτε κατ’ ανάγκη να οδηγεί συνειρμικά στη συμπτωματική χρονολόγηση της ανέγερσης ή έστω ανακαίνισής του επί αρχιερατείας Μητροφάνη, δηλαδή τον Ιούλιο του 1483, αλλά αντίθετα να επιτείνει το συναίσθημα της λατρείας των πιστών της Κω προς την μάλλον σε παλαιότερους χρόνους «εναθλούσα εν τοις όρεσι και εν τοις των πετρών χάσμασι θανούσα φιλέρημον κόρην Μελώ», όπως παραστατικά σημειώνει ο υμνογράφος της. Ιστορικά, άλλωστε, δεν μας προκύπτει ως τώρα ούτε ο τόπος της καταγωγής, ούτε η χρονολογία της γέννησης και του θανάτου της Οσίας αυτής.
_________________________________
Σημειώσεις :
1. Εμμανουήλ Ι. Καρπάθιος, Εκκλησία Κω Δωδεκανήσου, Τόμος Πρώτος, Βιβλίον Δεύτερον, Αθήναι 1970, σελ. 136-137 και 339-340. Βασίλης Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη. Έκδοση Δήμου Κω 1990, σελ. 291.
2. Εμμανουήλ Καρπάθιος, ό. π. σελ. 136 και 339-340.
3. Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής, Το βυζαντινό εκκλησάκι της Οσίας Μελούς στην Κω και το οικείο τοπωνύμιο. Δωδώνη, τ. ΚΖ΄, τεύχος 1(1998), σελ. 23-43.
4. † Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ (Κατά κόσμον Φίλιππος Διακοπαναγιώτης), Ο ναός της Οσίας Μελούς και οι θεραπευτικές πηγές στη Βουρρίνα της Κω. Πρόδρομη ανακοίνωση μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας (Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ).Επιβλέπων καθηγητής κ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος ΙΒ΄(2012), σελ. 223- 234.
5. † Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ, ό. π. σελ.227-228, ομοίως και φωτογραφία της επιγραφής μετά τον καθαρισμό της στη σελ. 234.
6. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κώια. Αρχαία Τοποθεσία της Κω. Τύποις Ν. Ι. Νικολαΐδου Κως 1922 σελ. 103.
7. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κωίων Β΄ Μέρος. Ιστορία της Κω από των αρχαιοτάτων μέχρις ημών. Τύποις Ν. Ι. Νικολαΐδου Κως 1922 σελ. 84.
8. Μιχάλης Δημ. Παξινός, Τοπωνυμικά παράδοξα της Κω. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος Ε΄(1995), σελ. 223.
9. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κώια. Αρχαία τοποθεσία της Κω, ό. π. σελ. 103, που διαβάζουμε: «Και το Κοκκινόνερον είνε αρχαία ιαματική πηγή παρ’ ην υπήρχε ναός προστατευτικός, ίσως της Υγείας, διότι επιστρέφοντες πανηγυρικώς οι επισκέπται του ιαματικού νάματος εύχονται εις τους άλλους «Σας πέμπει την υγείαν», ος αντεκατεστάθη δια του εκκλησιδίου Αγιά-Μελού πλησίον της πηγής Δ., ου ο επινοητής καλόγερος, λίαν επιδεξίως απεμιμήθη την εκμετάλλευσιν». Ο ίδιος στο Κωίων Β΄ Μέρος, ό. π. σελ. 84 σημειώνει, χωρίς -δυστυχώς- να τεκμηριώνει την πληροφορία, ότι κατά το 1018 [;] ευφυής καλόγερος [απουσιάζει το όνομά του] έχτισε κοντά στην ιαματική πηγή του Κοκκινόνερου μοναστήρι ονομαζόμενο Αγία Μελού, όπου θεράπευε τους προσερχόμενους πάσχοντες, «αποζών εξαιρέτως» [!].
10. Νικόλαος Ιερομνήμων (υπογράφει ως: Γεωδίφης), στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: Blog Archives- Γεωδίφης.
11. Οι επισκέψεις, πανηγυρικά και καθ’ ομάδες, γίνονταν από τα μέσα Μαΐου μέχρι τα τέλη Αυγούστου, μας αναφέρει ο Ζαρράφτης στο Κωίων Α΄ Τεύχος, Γεωγραφική περιγραφή της νήσου Κω. Κεφάλαιον Α΄ (1921) σελ. 51.
12. Dion Cassius 48, 32, 3 στο Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, by E. A. Sophocles. Cambridge Mass. / Leipzig 1914.
13. Κτηματολόγιο Κω, τόμος ΧΧΙΙ των Γαιών Κω Εξοχής.
14. Ησύχιος Αλεξανδρεύς, Γλώσσαι/Ι. Ελληνικό Λεξικό 5ου αιώνα μ. Χ., στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Γλώσσαι/Βικιθήκη. Πρβλ. Μιχάλης Δ. Παξινός, Μια άλλη ετυμολογία μερικών τοπωνυμίων της νήσου Κω. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος ΙΒ΄ (2012), σελ. 323-324.
15. Βλέπε την με αριθ. 6 φωτογραφία.
 |
| 1. Το εκκλησάκι της Αγίας Μελούς |
Το μαρμάρινο υπέρθυρο του εξωκκλησιού, όπως έγραψε και ο Μητροπολίτης Κω Εμμανουήλ Καρπάθιος, έχει μήκος 2.50 μ. περίπου, ύψος 2 μ. και πλάτος 1.50 μ., την δε επιγραφή είχαν αντιγράψει οι πιο πάνω αρχαιολόγοι χωρίς να γνωρίζουμε αν την δημοσίευσαν κάπου. Το έτος 1948 το εκκλησάκι ανοικοδομήθηκε από τον κτηνοτρόφο της περιοχής Βασίλειο Πέτσαλη, κατόπιν αδείας του τότε Μητροπολίτη Κω, ο οποίος αγνοούσε, όπως ομολόγησε αργότερα στα δημοσιεύματά του, την ιστορική φύση και αξία του μνημείου. Ο ίδιος απέδωσε, μάλιστα, και την ονομασία της Αγίας Μελούς σε παραφθορά του ονόματος της Οσίας Μελάνης, που εορτάζει την 31η Δεκεμβρίου (σημ. 2).
 |
| 2. Το εκκλησάκι της Αγίας Μελούς δίπλα στον βράχο |
Το 1998 ο Καθηγητής Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής με ένα άκρως αποκαλυπτικό δημοσίευμά του, ήλθε να αναταράξει τα πλέον της μιας 70ετίας λιμνάζοντα ύδατα γύρω από την προέλευση του τοπωνυμίου της Οσίας Μελούς, για το οποίο υπήρχαν ποικίλες ετυμολογικές ερμηνείες. Μας έκαμε γνωστά τα κείμενα μερικών στιχηρών τροπαρίων αφιερωμένων στο υπαρκτό πια πρόσωπο της Οσίας Μελούς στην Κω, μεταγραμμένων από Παρισινό Κώδικα, τα οποία είχε ήδη εκδώσει ο επιφανής αγιολόγος François Halkin και αποδίδονται στον Μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη (του τέλους του 15ου αι.) (σημ. 3).
Το έτος 2010 ο νυν Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ επέδειξε ομολογουμένως αξιοθαύμαστο ζήλο και επιμέλεια για τη συντήρηση και τον ευπρεπισμό του ναΐσκου, όπως, άλλωστε, πράττει και για όλους τους ναούς και τα εξωκκλήσια της δικαιοδοσίας του, τον μετονόμασε «Ιερόν μονύδριον της Αγίας Μελούς», καθιέρωσε ως ετήσιο εορτασμό του το πρώτο Σάββατο του μηνός Ιουλίου, φρόντισε για την εικονογράφηση της Αγίας και συνέθεσε το απολυτίκιό της σε ήχο πλ. α΄. Ο ίδιος συνέταξε σχετικό πόνημα, που υπέβαλε ως μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στον τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, περίληψη του οποίου δημοσιεύθηκε το έτος 1912 στον ΙΒ΄ τόμο «ΤΑ ΚΩΑΚΑ», που εκδίδει ο Πνευματικός Όμιλος Κώων «Ο Φιλητάς» (σημ. 4), ενώ το 2014 κυκλοφόρησε αυτοτελώς και το σύγγραμμά του από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ με τίτλο: «Η Οσία Μελώ στη Βουρρίνα της Κω. Λαϊκή Παράδοση και Λατρεία».
 |
| 3. Ο αινιγματικός βράχος από τα ανατολικά |
 |
| 4. Ο παλαιοζωικός σχιστολιθικός βράχος της Αγίας Μελούς |
Στην πιο πάνω περίληψη («πρόδρομη ανακοίνωση», όπως αποκαλείται) μας πληροφορεί ότι αφού φρόντισε για τον καθαρισμό της επιγραφής στο ανώφλιο του ναΐσκου από το παχύ στρώμα επιχρίσματος, με το οποίο είχε αυτή επί μακρόν επικαλυφθεί, εμφανίστηκε, όπως φρονούσε, η ακόλουθη εικόνα:
α̗νπΓ ΜΗΝΙ
ΙΟν † λΙω
δηλαδή: «1483 μηνί Ἰουλίῳ»
αφήνοντας να νοηθεί ότι το εκκλησάκι της Οσίας Μελούς αναγέρθηκε ή τουλάχιστον ανακαινίσθηκε τον Ιούλιο του έτους 1483 επί αρχιερατείας του Μητροπολίτη Ρόδου Μητροφάνη (σημ. 5) κατά την περίοδο, δηλαδή, της κατοχής της Κω από τους Ιωαννίτες Ιππότες.
 |
| 5. Το μαρμάρινο υπέρθυρο με την επιγραφή |
 |
| 6. Η επιγραφή του ναού Αγίας Μελούς όπως φαίνεται σήμερα |
Φρονώ ότι η τεχνική της αντιγραφής μιας επιγραφής χρειάζεται κυρίως ξεχωριστή προσοχή, επιμέλεια και υπομονή· πρέπει να έχει κανείς καθαρή αντίληψη, να δέχεται όχι μόνο τα καινούρια, αλλά και τα πρωτογενή παλαιά, ιδίως όταν αυτά αποκρυπτογραφούνται από έμπειρους και δοκιμασμένους ερευνητές, και να μπορεί να ανακαλεί στη μνήμη του κείμενα της ίδιας σειράς· γιατί, αν πρόκειται για πολύ φθαρμένες ή ασβεστωμένες με παχύ στρώμα ασβέστη πέτρες ή μάρμαρα, αυτός που ξέρει περισσότερα μπορεί και διαβάζει καλύτερα.
Ο Μητροπολίτης κ. Ναθαναήλ γνωρίζει πολύ καλά, αλλά παρέκαμψε, ίσως από αγνή και ευλαβή εκκλησιαρχική πρόθεση, την αντιγραφή της επιγραφής που μας έδωσε ο αείμνηστος Κώος αρχαιοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης, από τον οποίο μαθαίνουμε αρχικά την ύπαρξη του «εκκλησιδίου Αγιά-Μελού» (σημ. 6), ενώ στο Β΄ Μέρος των Κωίων του ο ακάματος αυτός αρχαιοδίφης και ερευνητής της Κωακής γης σημειώνει: «Επί του ανωφλίου της θύρας τούτου του εκκλ. φαίνονται γεγραμμένα μεταξύ δύο σταυρών «αγ πηγήν Ιουλίου Χιω» παρ’ αρχαιότερα εξεσμένα γράμματα» (σημ. 7). (Η υπογράμμιση είναι δική μου).
Τρία πράγματα μας αποκαλύπτει στο πιο πάνω κείμενό του ο εμβριθής Ιάκωβος Ζαρράφτης: α) ότι μεταξύ δυο σταυρών φαίνεται γραμμένη μια επιγραφή, β) ότι η επιγραφή φέρει τέσσερις λέξεις: «αγ πηγήν Ιουλίου Χιω» και γ) ότι η επιγραφή είναι γραμμένη δίπλα σε αρχαιότερα ξυσμένα γράμματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ζαρράφτης υπήρξε ένας εξοικειωμένος σχετικά με την αντιγραφή των επιγραφών μελετητής της Κωακής Ιστορίας. Τούτο, άλλωστε, αναγνωρίζουν και επιβεβαιώνουν με τις βιβλιογραφικές τους αναφορές και παραπομπές οι ξένοι αρχαιολόγοι R. Herzog, L. Laurenzi, M. Segre, G. P. Carratelli, L. Morricone, κ.ά. καθώς και οι νεότεροι Έλληνες αρχαιολόγοι και επιγραφικοί.
Η επιγραφή, λοιπόν, όπως την είδε και την αντέγραψε ο Ιάκωβος Ζαρράφτης, είχε την ακόλουθη εικόνα:
† αγ πηγήν Ἰουλίου Χιω †
Προφανώς πρόκειται για συντομογραφία στενογραφικού χαρακτήρα που συναντιέται πολύ συχνά τον ΙΑ΄ και ΙΒ΄ αιώνα και μάλιστα σε λόγιας καταγωγής επιγραφές. Απόδειξη το Χιω, που εξακολουθεί να διακρίνεται μέχρι σήμερα ολόκληρη η λέξη (βλέπε φωτογραφία), η οποία προέρχεται από το μτγν. και μσν. Χιόω-Χιῶ, που σημαίνει 1) σημειώνω με το γράμμα Χ ή με σταυρό και 2) γράφω σταυροειδώς (Liddell &Scott, Μέγα Λεξικόν Δημητράκου, Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας Παπύρου). Και καθώς πρόκειται για βραχυγραφία του χαράκτη, που υπογράφει σταυροειδώς, δηλ. ως σταυροσημειούμενος +, δεν θα ήταν απαρατήρητη η συμπλήρωση και ο ορθός τονισμός των λέξεων της επιγραφής, που μας δίνει ο Μιχάλης Δ. Παξινός: † ἁγιασθεῖσαν πηγήν Ἰουλίου χιῶ † (σημ. 8). Αντλούνται έτσι δυο ουσιαστικές πληροφορίες, τις οποίες επισημαίνει και ο Παξινός: α) ότι η πηγή του σημερινού Κοκκινόνερου, που βρίσκεται πολύ κοντά στο εκκλησάκι, ονομαζόταν, τουλάχιστον κατά τους μέσους χρόνους, πηγή Ι ο υ λ ί ο υ και β) ότι ο χαράκτης της επιγραφής, που πιθανόν να ήταν ο μοναχός που αναφέρει ο Ζαρράφτης (σημ. 9), είχε καθαγιάσει την πηγή, που σημαίνει ότι τη θεωρούσαν έκτοτε ως αγίασμα. Η χάραξη, άλλωστε, μιας επιγραφής, όπως αποδίδεται πιο πάνω, σκόπευε στο να μάθουν όλοι να βλέπουν και να αναγνωρίζουν την ευγνωμοσύνη του θρησκευόμενου λαού προς τους ευεργέτες του.
Την είδηση για τον μοναχό, που αναφέρει ο Ζαρράφτης, τη μνημονεύει και ο Μητροπολίτης κ. Ναθαναήλ, δεχόμενος, μάλιστα, ότι τα ερείπια του ασκητηρίου του μοναχού αυτού σώζονται μέχρι σήμερα 50 περίπου μέτρα νότια του ναού της Οσίας Μελούς. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να επισημαίνει, εκτός του Κοκκινόνερου, την ύπαρξη και άλλων ιαματικών (ηφαιστειακών) πηγών, που απλώνονται στα ανατολικά του εκκλησιδίου.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσω ένα πολύ σημαντικό στοιχείο. Για να μπορέσουμε να κάνουμε την ιστορία να αναβλύσει μέσα από τις επιγραφές, πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε όλες και πάντα από τη γεωγραφική τους σκοπιά. Αυτή η φροντίδα διαπερνά κάθε στιγμή την επιγραφική· ο επιγραφολόγος ή όποιος τολμά να μελετήσει, να προσεγγίσει, να εμβαθύνει και να ερμηνεύσει μια επιγραφή, πρέπει να έχει πάντα στο νου του τις ιδιαίτερες τοπικές συνήθειες. Κάθε επιγραφή πρέπει να θυμίζει μια τοποθεσία. Έτσι θα αντλούμε ιστορικό υλικό και από την παραμικρή επιγραφή που είναι χαραγμένη οπουδήποτε σε ένα χώρο. Άλλωστε όλη η Ανθρώπινη Ιστορία έχει απαραίτητα και το ανάλογο γεωγραφικό της υπόβαθρο.
Αυτές οι απόψεις, που ανήκουν στον διακεκριμένο Γάλλο ιστορικό, αρχαιολόγο και επιγραφικό Louis Robert (1904-1985), μου έδωσαν την έμπνευση να οδηγηθώ καλοπροαίρετα σε μια άλλη προσέγγιση στη μεταγραφή της επιγραφής του υπέρθυρου στο εκκλησάκι της Οσίας Μελούς. Ακολουθώντας, λοιπόν, το γεωγραφικό υπόβαθρο της περιοχής και προς επίρρωση των ισχυρισμών μου κατέφυγα σε νεότερη επιστημονική γεωλογική αποτύπωση του χώρου, όπως αυτή περιγράφεται αναρτημένη τελευταία στο διαδίκτυο (με ημερομηνία 31/5/2013) από τον Κώο Γεωλόγο Νικόλαο Ιερομνήμονα, που φέρει τον τίτλο: «Ο αινιγματικός βράχος της Οσίας Μελούς (σημ. 10)».
Γράφει ο Νικόλαος Ιερομνήμων: «ηΤο ξωκκλήσι έχει κατασκευαστεί με τρόπο ώστε ο βόρειος τοίχος του ναού να είναι στερεωμένος σε έναν εντυπωσιακό ογκόλιθο που είναι σφηνωμένος σε προσχώσεις του χειμάρρου του Κοκκινόνερου. Αν και το υπάρχον κτίσμα έχει επισκευαστεί το 1948, εκείνο που είναι βέβαιο ότι δεν έχει «πειραχτεί» είναι ο χαρακτηριστικός βράχος που δεσπόζει στην περιοχή εδώ και χρόνια. Ο αινιγματικός βράχος της Μελούς είναι ο παλαιότερος γεωλογικός σχηματισμός του νησιού και το αρχαιότερο γνωστό πέτρωμα του ελληνικού χώρου. Ανήκει γεωλογικά στην Υποπελαγονική γεωτεκτονική ζώνη, δηλαδή αποτελεί μια πλαγιά της προέκτασης προς Ανατολάς της Πελαγονικής. Μιας αρχαίας υποθαλάσσιας οροσειράς -σήμερα πια δεν υπάρχει - που αποσπάσθηκε από την Πανγαία και εκατέρωθεν της οποίας αναπτύχθηκαν δυο ωκεάνιες περιοχές (ζώνη Αξιού και Υποπελαγονική). Τα υλικά από τα οποία αποτελείται δημιουργήθηκαν πριν από το σπάσιμο της υπερηπείρου Πανγαίας, περίπου 440-410 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρόκειται για σχιστόλιθο μελανού χρώματος φυλλιτικής σύστασης, με φλέβες λευκού χαλαζία, δηλαδή για μεταμορφωμένο πέτρωμα χαμηλού βαθμού μεταμόρφωσης. Είναι παιδί των τεκτονικών πλακών της Γης και σχετίζεται με την δημιουργία των οροσειρών ………. Λίγα μέτρα βορειότερα του ναού υπάρχουν ερείπια μοναστηριού που χρονολογούνται από το έτος 1018. Ο Ζαρράφτης ισχυρίζεται ότι κάποιος μοναχός έζησε εκεί θεραπεύοντας τους πιστούς με τα πλούσια ιαματικά νερά της περιοχής. Παλαιότερα το σημερινό ρέμα του Κοκκινόνερου ονομαζόταν «Ιούλιο», επειδή το επισκέπτονταν οι ντόπιοι τον Ιούλιο και Αύγουστο για τα πλούσια νερά του (σημ. 11). Στην μαρμάρινη είσοδο του ναού της Μελούς είναι χαραγμένη η φράση «πηγήν Ιουλίου Χιω» που επιβεβαιώνει αυτή την άποψη».
Στη συνέχεια ο Νικόλαος Ιερομνήμων εξηγεί πώς βρέθηκε εκεί ο βράχος και περιγράφοντας τη γεωλογία της περιοχής, που εκτός από την παρουσία σχιστολίθων και άλλων νεότερων αποθέσεων μαργαϊκών κυρίως πετρωμάτων ποικίλης λιθολογικής σύστασης, που συσσωρεύτηκαν μέσω κατολισθήσεων βράχων από τις παρακείμενες απότομες πλαγιές, καταλήγει: «Ο βράχος της Μελούς πιθανόν αποκόπηκε από διαδικασίες αποσάθρωσης-διάβρωσης, μετακινήθηκε λόγω βαρύτητας ή κάποιου έντονου πλημμυρικού φαινομένου του παρελθόντος (πριν από το 1018), ισορρόπησε λόγω κλίσης εδάφους ή κάποιων εμποδίων που βρέθηκαν στη διαδρομή του και στο τέλος σφηνώθηκε στα φερτά υλικά του Ιούλιου ρέματος ή Κοκκινόνερου».
 |
| 7. Το Ιουλιόνερο ή Κοκκινόνερο |
Έχουμε, λοιπόν, εδώ μια πρώτη επιστημονική εκδοχή ότι το Κοκκινόνερο λεγόταν παλιά Ιουλιόνερο και ήταν φυσικό η πηγή να αποκαλείται: πηγή Ιουλίου. Αλλά και από την αρχαία γραμματολογία έχουμε τη μαρτυρία που μας δίνει ο Έλληνας ιστορικός της ρωμαϊκής εποχής Δίων ο Κάσσιος (155-235 μ. Χ.), ο οποίος αναφέρει στα έργα του το «Ιούλιον Ύδωρ» (σημ. 12). Θα επιμείνω ακόμη για λίγο στην ερμηνεία του ονόματος του Ιουλιόνερου, που πήρε μεταγενέστερα την ονομασία Κοκκινόνερο. Ξεκινώ από το Κτηματολόγιο της Κω, όπου συναντιέται γραμμένη από τους Ιταλούς η ονομασία της μεταλλικής πηγής ως Chisil Su ( εκ μεταφοράς από τις τουρκικές λέξεις Kizil su = Kόκκινο νερό) (σημ. 13). Βλέπουμε, δηλαδή, ότι κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας η πηγή ονομαζόταν έτσι από τους Τούρκους, γι αυτό και οι κάτοικοι της Κω διατήρησαν αυτή την ονομασία εξελληνισμένη, δηλαδή Κοκκινόνερο. Στους αρχαίους όμως χρόνους η ονομασία πρέπει να ήταν διαφορετική. Αν καταφύγουμε και πάλι στην παλαίτυπη έκδοση του 1514 του Λεξικού του Ησύχιου του Αλεξανδρινού (5ος μ. Χ. αιώνας) θα συναντήσουμε τη λέξη: ἰολάδα, δηλαδή τα ἰοειδῆ χρώματα (μελανά και πορφυρά). Ο ίδιος λεξικογράφος αναφέρει επίσης τη λέξη: ἴωλον, δηλ. μέλαν και επεξηγεί τη λέξη: ἰοειδές ως μέλαν, ἢ ἀνθηρόν ἐν τῷ ὁράσθαι· πορφυροῦν (σημ. 14). Βλέπουμε εδώ ότι με τις λέξεις: τα ιολάδα και τα ίωλα προσδιόριζαν στην αρχαιότητα τα βαθύσκουρα και πορφυρά χρώματα. Είναι πιθανόν, λοιπόν, και η μεταλλική πηγή της Κω να είχε αντίστοιχη ονομασία καθώς το χρώμα των σημείων, από τα οποία περνούσε το νερό της, γινόταν πορφυρό με απόκλιση προς το χρώμα της σκουριάς εξαιτίας των ψηγμάτων που κατακάθονταν στην κοίτη του ρεύματος. Πολλές όμως είναι οι ονομασίες πανελλαδικά των πηγών, των ποταμών, των λιμνών κ.ά. που υπέστησαν αλλοίωση ή και εξαφάνιση στο πέρασμα των αιώνων.
Η επιγραφή στο υπέρθυρο του ναΐσκου της Οσίας Μελούς, όπως εμφανίζεται σήμερα μετά την αφαίρεση του πυκνού στρώματος του ασβέστη, δεν έχει κατ’ αρχήν τους δυο σταυρούς εκατέρωθεν της, που αναφέρει ο Κώος αρχαιοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης, αλλά στη μέση ένα σταυρό που ανακύπτει από μια φυτική διακοσμητική απόληξη. Επί πλέον στη σύνθεσή της εμφανίζεται με μια ανομοιομορφία γραμμάτων. Χρησιμοποιήθηκε τόσο η μικρογράμματη όσο και η κεφαλαιογράμματη γραφή. Ενώ, δηλαδή, όλα τα γράμματά της αποδίδονται μικρά, στην πάνω δεξιά πλευρά έχει χαραχθεί με κεφαλαία γράμματα μόνο η λέξη: ΜΗΝΙ (σημ. 15). Χαρακτηριστικό μήπως γνώρισμα ανεπαρκούς γραμματικής κατάρτισης του συντάκτη της επιγραφής ή κάποια μεταγενέστερη εμβόλιμη προσθήκη αυτής της λέξης στο κείμενό της; Αυτό όμως χρίζει περαιτέρω διερεύνησης από τους ειδικούς στην επιγραφική.
Επί πλέον το γράμμα χ της λέξης Χιω, από την αρχική αντιγραφή του Ζαρράφτη, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι τόσο ευδιάκριτο, που δεν θα χωρούσε πια μια άλλη, διαφορετική απόδοση εκείνης της αντίστοιχης λέξης. Κατόπιν όλων των ανωτέρω νομίζω ότι θα μπορούσε να είχε αποκατασταθεί πλήρως η από τον Κώο αρχαιοδίφη αναγνωσθείσα στις αρχές του 20ού αιώνα επιγραφή στο υπέρθυρο του ναΐσκου της Οσίας Μελούς ως: «†αγ πηγήν Ἰουλίου Χιω†», που συνδέει το ναΐσκο αυτό με την παρακείμενη ιαματική πηγή του Κοκκινόνερου, χωρίς η βραχυγραφία αυτή να παραγκωνίζει ή να υποβαθμίζει την αγιολογική σημασία της αφιέρωσης του ναΐσκου στην Οσία Μελώ, ούτε κατ’ ανάγκη να οδηγεί συνειρμικά στη συμπτωματική χρονολόγηση της ανέγερσης ή έστω ανακαίνισής του επί αρχιερατείας Μητροφάνη, δηλαδή τον Ιούλιο του 1483, αλλά αντίθετα να επιτείνει το συναίσθημα της λατρείας των πιστών της Κω προς την μάλλον σε παλαιότερους χρόνους «εναθλούσα εν τοις όρεσι και εν τοις των πετρών χάσμασι θανούσα φιλέρημον κόρην Μελώ», όπως παραστατικά σημειώνει ο υμνογράφος της. Ιστορικά, άλλωστε, δεν μας προκύπτει ως τώρα ούτε ο τόπος της καταγωγής, ούτε η χρονολογία της γέννησης και του θανάτου της Οσίας αυτής.
_________________________________
Σημειώσεις :
1. Εμμανουήλ Ι. Καρπάθιος, Εκκλησία Κω Δωδεκανήσου, Τόμος Πρώτος, Βιβλίον Δεύτερον, Αθήναι 1970, σελ. 136-137 και 339-340. Βασίλης Σ. Χατζηβασιλείου, Ιστορία της Νήσου Κω. Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη. Έκδοση Δήμου Κω 1990, σελ. 291.
2. Εμμανουήλ Καρπάθιος, ό. π. σελ. 136 και 339-340.
3. Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής, Το βυζαντινό εκκλησάκι της Οσίας Μελούς στην Κω και το οικείο τοπωνύμιο. Δωδώνη, τ. ΚΖ΄, τεύχος 1(1998), σελ. 23-43.
4. † Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ (Κατά κόσμον Φίλιππος Διακοπαναγιώτης), Ο ναός της Οσίας Μελούς και οι θεραπευτικές πηγές στη Βουρρίνα της Κω. Πρόδρομη ανακοίνωση μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας (Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ).Επιβλέπων καθηγητής κ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος ΙΒ΄(2012), σελ. 223- 234.
5. † Μητροπολίτης Κώου & Νισύρου κ. Ναθαναήλ, ό. π. σελ.227-228, ομοίως και φωτογραφία της επιγραφής μετά τον καθαρισμό της στη σελ. 234.
6. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κώια. Αρχαία Τοποθεσία της Κω. Τύποις Ν. Ι. Νικολαΐδου Κως 1922 σελ. 103.
7. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κωίων Β΄ Μέρος. Ιστορία της Κω από των αρχαιοτάτων μέχρις ημών. Τύποις Ν. Ι. Νικολαΐδου Κως 1922 σελ. 84.
8. Μιχάλης Δημ. Παξινός, Τοπωνυμικά παράδοξα της Κω. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος Ε΄(1995), σελ. 223.
9. Ιάκωβος Ε. Ζαρράφτης, Κώια. Αρχαία τοποθεσία της Κω, ό. π. σελ. 103, που διαβάζουμε: «Και το Κοκκινόνερον είνε αρχαία ιαματική πηγή παρ’ ην υπήρχε ναός προστατευτικός, ίσως της Υγείας, διότι επιστρέφοντες πανηγυρικώς οι επισκέπται του ιαματικού νάματος εύχονται εις τους άλλους «Σας πέμπει την υγείαν», ος αντεκατεστάθη δια του εκκλησιδίου Αγιά-Μελού πλησίον της πηγής Δ., ου ο επινοητής καλόγερος, λίαν επιδεξίως απεμιμήθη την εκμετάλλευσιν». Ο ίδιος στο Κωίων Β΄ Μέρος, ό. π. σελ. 84 σημειώνει, χωρίς -δυστυχώς- να τεκμηριώνει την πληροφορία, ότι κατά το 1018 [;] ευφυής καλόγερος [απουσιάζει το όνομά του] έχτισε κοντά στην ιαματική πηγή του Κοκκινόνερου μοναστήρι ονομαζόμενο Αγία Μελού, όπου θεράπευε τους προσερχόμενους πάσχοντες, «αποζών εξαιρέτως» [!].
10. Νικόλαος Ιερομνήμων (υπογράφει ως: Γεωδίφης), στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: Blog Archives- Γεωδίφης.
11. Οι επισκέψεις, πανηγυρικά και καθ’ ομάδες, γίνονταν από τα μέσα Μαΐου μέχρι τα τέλη Αυγούστου, μας αναφέρει ο Ζαρράφτης στο Κωίων Α΄ Τεύχος, Γεωγραφική περιγραφή της νήσου Κω. Κεφάλαιον Α΄ (1921) σελ. 51.
12. Dion Cassius 48, 32, 3 στο Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, by E. A. Sophocles. Cambridge Mass. / Leipzig 1914.
13. Κτηματολόγιο Κω, τόμος ΧΧΙΙ των Γαιών Κω Εξοχής.
14. Ησύχιος Αλεξανδρεύς, Γλώσσαι/Ι. Ελληνικό Λεξικό 5ου αιώνα μ. Χ., στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Γλώσσαι/Βικιθήκη. Πρβλ. Μιχάλης Δ. Παξινός, Μια άλλη ετυμολογία μερικών τοπωνυμίων της νήσου Κω. ΤΑ ΚΩΑΚΑ, τόμος ΙΒ΄ (2012), σελ. 323-324.
15. Βλέπε την με αριθ. 6 φωτογραφία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου