ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (384-322 π. Χ.) - 2400 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ

Συμπληρώθηκαν εφέτος 2400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη, του μεγαλύτερου μαζί με τον Πλάτωνα Έλληνα φιλοσόφου, πολιτικού στοχαστή και ερευνητή της επιστήμης, με την παγκόσμια και διαχρονική ακτινοβολία, που έχουμε χρέος  εμείς οι Έλληνες ιδιαίτερα να τιμούμε καθώς η ηθική και πολιτική του Φιλοσοφία, έχει πολλά να διδάξει στη σημερινή μας κοινωνία.

Οι έρευνές του εκτείνονταν από τη Φυσική και τη Βιολογία μέχρι τη Ψυχολογία, την Πολιτειολογία, την Οικονομία, την Ηθική, τη Ρητορική, την Ποιητική, την Αισθητική και τη Μεταφυσική. Υπενθυμίζω μερικά μόνο από έργα του, όπως «Ηθικά Νικομάχεια», «Πολιτικά», «Ποιητική», «Ρητορική», «Περί Ψυχής», «Κατά τα Φυσικά», «Αθηναίων Πολιτεία» κλπ. Από το ογκωδέστατο έργο του Αριστοτέλη επέλεξα στο άρθρο μου αυτό να καταπιαστώ εν συντομία με τα «Πολιτικά» του, καθώς η πολιτική  σκέψη και πράξη του  Σταγειρίτη φιλοσόφου βοηθάει στην καλύτερη αντιμετώπιση των πολιτικών μας πραγμάτων με αίσθημα ηθικής ευθύνης, σε εποχές μάλιστα που ο τόπος μας έχει ανάγκη την ελεύθερη πολιτική φρόνηση και διαλεκτική επιχειρηματολογία και όχι τις αντιδημοκρατικές αλχημείες και απάτες.

Γράφει ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του: «Το θεμέλιο της δημοκρατικής πολιτείας είναι η ελευθερία…»(Ζ΄, 1317 Α), ενώ παράλληλα μας δίνει και τον ορισμό της πολιτείας λέγοντας πως «η πολιτεία είναι τρόπος ζωής της πόλης» (Δ΄,11,1295 a40 κ.ε.) Μας λέει ακόμη ότι «εκ φύσεως προηγείται η πόλη της οικογένειας και του καθενός από εμάς» (Α΄, 2, 1253 a18 κ.ε.) και όπως κάθε κοινωνία  αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό, έτσι και το κράτος (πόλις), που είναι η υπέρτατη και καθολικότερη μορφή κοινωνίας, πρέπει να αποσκοπεί στο υπέρτατο αγαθό. Η τελολογική αυτή άποψη χαρακτηρίζει ολόκληρο το σύστημα της σκέψης του. Γι αυτό χωρίς δισταγμό χωρίζει την κοινωνία σε τρία στάδια. Το πρώτο είναι η οικία (οικογένεια), η ένωση που επιβάλλεται από τη φύση για την ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών. Το επόμενο  στάδιο είναι η κώμη που απαρτίζεται από περισσότερες οικογένειες, για την ικανοποίηση αναγκών που υπερβαίνουν τις καθημερινές. Το τρίτο στάδιο είναι η συνένωση περισσότερων κωμών σε μια ολοκληρωμένη κοινωνία (πόλις-κράτος), αρκετά μεγάλη ώστε να είναι αυτάρκης ή σχεδόν αυτάρκης, που σχηματίζεται για τη διασφάλιση του στοιχειώδους βίου, αλλά υπάρχει για χάρη της ευζωίας.

Η ευζωία περιλαμβάνει κατά τον Αριστοτέλη τόσο την ηθική όσο και την πνευματική δραστηριότητα. Το κράτος προσφέρει  καταλληλότερο έδαφος από τις άλλες μορφές  κοινωνίας για την ανάπτυξη ηθικής και διανοητικής δραστηριότητας. Αν οι πρώτες μορφές κοινωνίας είναι φυσικές, το ίδιο ισχύει και για το κράτος. Είναι λοιπόν φανερό, μας λέει ο Αριστοτέλης, ότι το κράτος είναι ένα δημιούργημα της φύσης, και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο. Και καταλήγει: «αυτός που αδυνατεί να ζήσει στην κοινωνία (ο άπολις) ή αυτός που δεν το χρειάζεται,  γιατί είναι αυτάρκης, είναι ή θεός ή άγριο θηρίο».

Εκεί όμως που ο Αριστοτέλης έβαλε πρώτος στον κόσμο τη σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του είναι όταν στα «Πολιτικά» του επιχείρησε  να μας αναλύσει  τη σχέση του κράτους με τον πολίτη,  την έννοια του ιδεώδους κράτους καθώς επίσης τις μορφές του κράτους (τα πολιτεύματα) και τη διάκριση των κρατικών εξουσιών. Κάθε πολίτευμα, τονίζει ο Αριστοτέλης, διαμορφώνεται και συντηρείται από το ιδιαίτερο ήθος των πολιτών του. Αποστολή του κράτους είναι λοιπόν να καλλιεργεί αυτό το ήθος με την εκπαίδευση, η οποία, γι αυτόν ακριβώς το λόγο, πρέπει να παρέχεται από την πολιτεία και όχι από τους γονείς και να είναι ίδια για όλους τους πολίτες. Κανένας πολίτης δεν ανήκει στον εαυτό του· όλοι ανήκουν στο κράτος και εκείνο φροντίζει για καθένα από τα μέρη του (Η΄,1).

Ο μέγας αυτός πολιτειολόγος διέκρινε τρεις μορφές του κράτους και αντίστοιχα τρεις παρεκβάσεις του. Θετικά αξιολόγησε τη βασιλεία, την αριστοκρατία και τη δημοκρατία και αρνητικά την τυραννία, την ολιγαρχία και την οχλοκρατία. Και αναφέροντας τη βασιλεία ο Αριστοτέλης προσδιόρισε με σαφήνεια ότι «σήμερα» (δηλ. στα χρόνια του) δεν υπάρχει ουσιαστικά αυτό το πολίτευμα, όπως το συναντούμε στην ηρωική εποχή που περιγράφει ο Όμηρος, καθώς επικρατεί πια μεγαλύτερη ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και έλλειψη διακεκριμένων ηγεμονικών προσωπικοτήτων.

Προχώρησε όμως ο Αριστοτέλης και στη διάκριση των εξουσιών του κράτους λέγοντας: «Έστι δη τρία μόρια των πολιτειών πασών……έστι δε των τριών τούτων εν μεν τι το βουλευόμενον περί των κοινών, δεύτερον δε το περί τας αρχάς……τρίτον δε τι  το δικάζον».  Η διάκριση αυτή των τριών «μορίων» του Αριστοτέλη ανταποκρίνεται στις τρεις εξουσίες, που πολλούς αιώνες αργότερα ο Montesquieu μας ανέλυσε στο έργο του “De l’esprit des Loix”, δηλαδή στη νομοθετική, στην εκτελεστική και στη δικαστική. Θα γράψει ο Αριστοτέλης: «Πολίτη μιας πόλης ονομάζουμε εκείνον τον άνθρωπο που έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στην εξουσία (Αρχή), που βουλεύεται και αποφασίζει (Βουλή και Εκκλησία του Δήμου) και εκείνη που ελέγχει και δικάζει» (Δικαστήρια) (Γ΄, 1275 Β).

Ο Αριστοτέλης υπήρξε συνεχιστής της παράδοσης των Προσωκρατικών φιλοσόφων, του Σωκράτη και του Πλάτωνα και δεν ήταν ένας απόκοσμος στοχαστής και ξεχασμένος σε ιδεαλιστικές φαντασιώσεις, αλλά πολίτης του κόσμου, ερευνητής της φύσης και της κοινωνίας. Αναζητούσε πάντοτε την αλήθεια καθώς είπε εκείνο το ανεπανάληπτο: «φίλος Πλάτων, φιλτάτη δε Αλήθεια». Το δε συμπέρασμα της πείρας και της έρευνάς του συνοψίζεται στην υπέροχη φράση: «Ου ταυτόν επί δυναστεία και πολιτική» (Δεν ταυτίζεται ο δυνάστης με την πολιτική).Να γιατί σήμερα ο Αριστοτέλης αναγνωρίζεται και τιμάται από ολόκληρη την παγκόσμια διανόηση ως σκαπανέας της επιστήμης και της θετικής σκέψης, ανειρήνευτος οδοιπόρος προς την Αλήθεια και όχι ακίνητος δογματιστής.